Донишманд тошбақанинг кўзойнаги

Одатда, эртакларни ўқиганимизда: "Бир бор экан, бир йўқ экан..." қабилида бошланиб, деярли илгари бошқа халқларнинг эртакларида ё халқ оғзаки ижоди орқали ўқиган ёки эшитган бўламиз.

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси, "Меҳнат шуҳрати" ва "Дўстлик" орденлари соҳибаси, таниқли шоира - Зулфия Мўминова эса эртакларни ўзи тўқиб ёзади. Ёзганда ҳам болаларни эзгуликка, меҳнатсеварлик, ҳалоллик каби фазилатларга чорлайди.

Зулфия Мўминованинг "Донишманд тошбақанинг кўзойнаги" номли китобида ҳам болалар учун ҳали ҳеч қаерда айтилмаган эртаклар жамланган.

Китоб "Академнашр" нашриётида нашрдан чиққан. Мусаввир - Миркамол Зокиров. Китоб 5000 нусхада чиқарилган.

Бу китоб кенжа ўғлим - Мирзомуҳаммаднинг севимли китобларидан бирига айланган. Китоб биз учун ғоятда қадрли. Биринчидан, ўғлим ўқийвериб, деярли ёд олган, иккинчидан, китобга Зулфия бувижонисининг дастхати ёзилган.

Болалар таътилга чиқишар экан, ота-оналарга фарзандларига қизиқарли эртаклар совға қилишини таклиф қилиб қоламиз. Зеро, эртак ўқиб улғайган болаларнинг мурғак қалбларида катталарга ҳурмат, кичикларга иззат фазилатлари шаклланиб, эртак қаҳрамонлари каби жасур, билимдон ва меҳрли бўлиш истаги уйғонади.

Тадбиркор типратиканлар

Орадан ойлар ўтибди, йиллар ўтибди. Типратикановларнинг болалари ҳам катта бўла бошлашибди. Уйдаги ўғил болалар ҳар ишда отаси ва онасига кўмакчи эканлар. Улар ёлғиз синглиси Юмшоқойга парвона экан. Юмшоқой ҳам ниҳоятда чиройли, тиришқоқ, озода, пазанда қиз бўлиб камолатга ета бошлабди. Уни ўрмондаги барча оилалар яхши кўришар экан. Юмшоқой ўрмондагилар билан шундай мулойим гаплашар эканки, унинг хуш муомиласини эшитганлар ҳатто тиконлари борлигини эсидан чиқариб қўйишар экан. Аъло баҳоларга ўқиш билан бирга у Онасидан тикиш ва тўқиш сирларини ўрганиб олибди. Аввал акалари Ўлмасвой,Толмасвой ва Ёқимтойларга иссиққина пайпоқлар тўқиб берибди. Сўнгра қўшнилари Тошбақаевларга ҳам пайпоқлар тўқиб берибди. Қуёновларга эса қулоқларини совуқ олмасин учун, ўзи ўйлаб топган замонавий дезайин усулида шундай чиройли шапкачалар тўқиб берибдики, ҳаммани оғзи очилиб қолибди. Юмшоқойга кетма-кет буюртмалар туша бошлабди. Кунлардан бир кун уларнинг эшигини таққиллатиб ҳамма ҳурмат қиладиган Айиқ тоға кириб келибди. Айиқ тоғанинг устидаги тўни чиройли бўлишига қарамасдан барибир у ҳам гоҳи, гоҳида ўзгачароқ яъни замонавийроқ тўн кийишни орзулаб қолар экан.”Орзуга айб йўқ, қизим сиз учун хоҳлаган рангингизда тўн тўқиб беради. Фақат ўлчамингизни олиш учун ҳовлимиздаги супага ётиб турасиз, йўқса сизнинг келишган гавдангизга бўйимиз етмайди, келинингиз ва қизим Юмшоқой дарҳол ўлчаб, бичимингизни тайёрлашади - “ дебди, Айиқ тоғага ҳурмат билан Ота типратикон. Айиқ тоға улар айтгандек қилибди. Орадан бир ҳафта ўтиб, Айиқ тоға умр бўйи орзу қилган мовий рангли, осмон тусли тўн тайёр бўлибди. Айиқ тоғага ушбу тўн шундай ярашибди-ки,у хурсандлигидан бир сўмка пул ташлаб кетибди. Ўша пайтларда Типратикановлар оиласи озгина маблағдан қийналиб турган экан. Айиқ тоға ташлаб кетган пул асқотибди. Айниқса Жирафахоним Жирафаева учун тўқиган алвон рангли, 4 метирли бўйинбоғ Юмшоқойни машҳурилигини янада ошириб юборди. Ўша куни уйларига “Ўрмон оқшоми”газетасининг мухбири Кабутархоним ва ”Ўрмон янгиликлари” инфармацион кўрсатувининг таниқли мухбири Каккубеклар етиб келишди. Аввало Кабутархоним билан Каккубек Жирафахоним Жирафаеванинг бўйинбоғини икки томонидан тумшуқларида тишлаб, ёйиб роса реклама учун суратларга тушишди. Сўнгра Она типратикандан, Ота типратикандан ва Юмшоқойдан интервью олишди. Кечқурин эса ”Ўрмон ТВ”нинг “Ўрмон янгиликлари” кўрсатуви Юмшоқойнинг маҳорати ва истеъдоди ҳақида жуда ажойиб кўрсатув берди. Эрта тонгда Юмшоқой машҳур юлдуз бўлиб уйғонди. Шунингдек Типратикановлар оиласида унитилмас кунлар бошланди. Она типратиконнинг таклифи ва Ота типратиканнинг қўллаб-қувватлаши туфайли оилавий тадбиркорликни йўлга қўйдилар. Энди Ўлмасвой, Толмасвой, Ёқимтойлар ҳам боболари Типратикан косибнинг ҳунарини қунт билан ўрганишга киришдилар. Улар қисқа вақт ичида ўрмон аҳли учун бежирим туфлилар, кавушлар, замонавий этиклар тика бошладилар. ”Ўрмон мактаби”ни аъло баҳолар билан тугатган Типратикановлар касб-ҳунар коллежларига ўқишга киришди. Бу ўқув кошонасида Юмшоқой тикиш ва бичишни, тўқишни нозик сирларини, акалари эса косибликнинг мураккаб жиҳатларини астойдил ўргандилар. Коллеждан бир куни Юмшоқой беҳад қувончлар билан қайтди. Энди унга”Ўрмон банк”дан кредит берадиган бўлибди.Бу нима дегани?-деб сўрашибди уйидагилар.
- Бу тадбиркорлик билан шуғулланмоқчи бўлганларга банк сармоя беради дегани,агар ҳунарманчилик билан оилавий шуғулланувчилар бўлса тўлов фоизи жуда кичик миқдорда бўларкан тушунтирди Юмшоқой. Типратикон холанинг боши қотиб қолди.
- Мабода қарзга ботиб қолмаймизми?
- Йўқ агар пулни мақсадли ишлатсак қарз бўлмаймиз. Замонавий техникалар,ишлаб чиқаришга маҳсулотлар сотиб оламиз- деди Юмшоқой.
Техникалар сўзини эшитиб ўғил болалар хурсанд бўлиб кетишди. Чунки улар техникаларга жуда қизиқишар экан. Шундай қилиб Типратикановлар оиласи безнис режа асосида ишни бошлашга рози бўлишди. "Ўрмон банк"дан кредит олиб, уйлари ёнидан иккита цех,маҳсулотларни сотиш учун дўкон қуришди. Пулни бир қисмини рекламага ишлатишди. Цехларнинг тепасига “Типратикановлар оилавий корхонаси” деган чиройли нақш бериб реклама тахтасини осиб қўйишди. Кираверишга Юмшоқой тўқиган шарфни бўйнига ўраб олган Жирафахоннинг,уларнинг қўл меҳнати маҳсулоти мовий рангли пальтони кийиб олган Айиқвой, тўқиган шарфни бўйнига ўраб олган Жирафахоннинг суратларини илишибди. Ҳовлиларининг айвонига ўзларининг ижод намунаси ҳар хил рангдаги пайпоқлар, туфлилар,этиклардан кўргазма ташкил этишди.Ҳовлиларнинг бир бурчига харидорлар кутиб турганларида ҳордиқ чиқаришлари учун ихчам ўриндиқлар ўрнатишди. Ота типратикан хусусий корхонасини ўрмон тадбиркорлари рўйхатидан ўтказаётиб, оилавий безнис қилувчилар солиқлардан озод этилганини ҳам билиб келди. Бу хушхабардан ҳамма хурсанд бўлди.

ЎРМОН ОНАЛАРИНИНГ АЛЛАЛАРИ

Ўрмон эртакчиси – Какку, ўрмон халқининг оғзаки ижодини ўрганишга киришибди. У ишни аллаларни кўчиришдан бошлабди. Яхши ният билан дастлаб Типратикон холанинг алласини ёзиб олибди.

Юмшоғим, мулойимим, алла,
Ер босгин илойим-а, алла.
Сен юрганда бу ўрмон, алла,
Яшилланар бегумон, алла.
Сен ўтганда майсалар, алла,
Шивирлашар шодуман, алла.
Йўллар бордир хатарли, алла.
Ҳасрат кўпдир айтарли, алла.
Яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам, алла.
Дейдиларки қайтарли, алла.
Бағримга босганимсан, алла
Сен паноҳ–масканимсан, алла.
Мен сенга фақат яхши, алла,
Кунимни бердим, алла.
Вужудимга асраган, алла,
Тўнимни бердим, алла.
Тиконларинг ўсадир, алла.
Ҳавф йўлини тўсадир, алла.
Золимларнинг тишини, алла
Найза бўлиб тешадир, алла.
Очкўзларнинг нафсини, алла.
Қилич янгилиғ кесадир, алла.
Сен отангдек ботир бўл, алла
Сен акангдек нодир бўл,алла.
Ишончимни синдирмай,алла
Асрамоққа қодир бўл,алла.

Шундай қилиб типратикон хола, боласини ухлатибди. Ухлаб қолган ширинтойининг пешонасидан ўпиб, устини яхшилаб ўраб қўйибди. Болажонига атаб тайёрлаётган пайпоқни қўлига олиб, яна тўқишда давом этибди.

***
Ўрмондаги ерга яшовчи жониворлар маҳалласида, типратиконнинг ёнида тошбақа яшар экан. Тошбақа холанинг боласи ерда ухлашни яхши кўрар экан. Тошбақа хола боласини яхшилаб чўмилтириб, оёқ-қўлларини артиб, кўрпага тиқибди. Болани елкасига қоқиб алла айта бошлабди.

Чопағоним, тинмасим, алла
Чопмасликка кўнмасим, алла
Ўрмонга сел келганда, алла
Туғилганим сенмасми, алла.
Отанг сенга югурди, алла
Онанг сенга югурди, алла.
Сендек дуру- маржонни, алла
Қутқаришга улгурдик ,алла.
Энди улғай, катта бўл, алла
Тўрт мучалинг соғ бўлсин, алла.
Юрган йўлинг лолазор, алла.
Босган изинг боғ бўлсин, алла.
Сенга гулнинг баргидан, алла,
Ёстиқ тикиб бераман, алла.
Айтсанг сувларга шўнғиб, алла
Маржон топиб бераман, алла.
Ухла кўзи гавҳарим, алла
Ақллигим сарварим, алла.
Темир куйлаклигим алла,
Толмас билаклигим алла.
Тақдирингда толе қуши–
Кумуш қушлар кўр,алла.
Онагинанг парвона
Яхши тушлар кўр, алла.

Шундай алла айта-айта тошбақа холанинг ўзи ҳам ухлаб қолибди. Тошбақа хола яшайдиган кичик уйнинг ёнгинасида бир азим дарахт бор экан. Дарахтнинг шохи ойга тегай-тегай деб турар, япроқлари эса юлдузлар билан тунлари шивирлашиб, кундузлари оқ булутларни зилол сувлар томон кузатиб қолишар экан. Бу улкан дарахтда олмахонлар неча-неча замонлардан буён истиқомат қилишар экан. Какку бир кеч шу дарахтга бориб қўнибдида ва олмахоннинг алла айтишини пойлаб унинг деразаси ёнига борибди. Кеч кириб,ёғли ёнғоқлар еб бўлингач, Олмахон митти олмахончани қучоғига олиб, алла айта бошлабди:
Қор тагида айиқчалар ухлайди,
Қирғоғида қайиқчалар ухлайди.
Ухлаб қолди қуёнвойлар
Жоним алла-ё,
Тулкивойлар, чаққонвойлар
Жоним алла-ё.
Кўзларингга ёш инмасин
Алла-ё, алла.
Оқ думинга гард қўнмасин
Алла-ё, алла.
Олмахоним нориттон
Алла-ё, алла.
Онанг сенга гиргиттон
Алла-ёа, алла.
Шовуллайди ёнғоқзор,
Ёнғоқларда қаймоқ бор,
Алла-ё, алла.
Мен дунёдан шоддирман
Алла-ё, алла.
Сендек ёниқ чироқ бор
Алла-ё, алла.

Олмахон хола момиқ думи билан олмахонжонни силаб-силаб ухлатибди. Сўнг болажони ҳозиргина еб бўлган пучоқларини йиғиштира бошлабди.
Какку дафтарини қўлтиқлаб, Қуён холанинг деразаси ёнида тўхтабди. Қуён хола қуёнчаларини аллақачон ухлатиб қўйган экан. Какку унинг алласини ёзиб олиш учун, бу кунисига деразаси ёнига келибди. Қуён холанинг олти эгизаги бор экан. Деразанинг ёнидаги тўнкага ўтириб олиб Қуён хола айтган аллани ёза кетибди:
Уччалангиз кулрангда
Алла-ё, алла.
Уччалангиз оқ рангда
Алла-ё, алла.
Учтангиз менга ўхшаш
Алла-ё, алла.
Учтангиз отангизга
Алла-ё, алла.
Барчангиз кўрар кўзим
Алла-ё, алла.
Барчангиз қолар изим
Алла-ё, алла.
Сиз олтовлон, шўх-шодон,
Алла-ё, алла.
Ўргулай менинг ўзим
Алла-ё, алла.
Узун-узун қулоғингиздан
Алла-ё, алла.
Кўзингиздан, юзингиздан
Алла-ё, алла.
Бу дунёга келиб мен,
Алла-ё, алла.
Ҳеч кимни қақшатмадим
Алла-ё, алла.
Ўрмонда ҳеч бир жонворни
Алла-ё,алла.
Отангизга ўхшатмадим,
Алла-ё,алла.
Ўрмон бўйлаб ҳеч ерни
Алла-ё, алла.
Ўтмишимни, бугунимни,
Алла-ё, алла.
Алла қилиб айтаман,
Алла-ё, алла.
Алламнинг қолганини
Алла-ё, алла.
Эрта тунда айтаман
Алла-ё, алла.

Қуён холанинг алласи тугагач, Какку аста қайтаётган экан кимнингдир йўталганини эшитибди. Аста ортига қараса Бўри тоға турган экан. “Ассалому-алейкум Бўри тоға”, –дебди Какку шошиб. “Салом, салом, хўш нима қилиб тунда дафтар кўтариб ёза-ёз қилиб юрибсан?” – сўрабди Бўри тоға. Какку бу гапдан гуноҳкордек бўйин эгиб– аллаларни ёзиб юрибман, –дебди. Эҳ, дебди Бўри тоға алланинг зўрини Бўри янганг айтади. Ана унинг алласини ёзиб олсанг бўлади. Эртага бизникига кел,– деди Бўри тоға. Албатта бораман, – деб Какку, Бўри тоға билан хайрлашибди. Соат 20-00 да Какку Бўри тоғаникига борибди. Бўри янга болаларини ялаб-юлқаб, ўрнига ётқизаётган экан. Каккуни улар ҳурмат ва эҳтиром билан кутиб олишди. Юмшоққина ўриндиққа ўтқизиб, Бўри янга аллани бошлаб юборибди:

Ойдан сўраб олганларим
Алла-ё, алла.
Кундан сўраб олганларим
Алла-ё, алла.
Милтиғи йўқ, ўқи йўқ
Алла-ё, алла.
Тундан сўраб олганларим
Алла-ё, алла.
Дунё нима сўраманг
Алла-ё, алла.
Дунёнинг пушмони кўп
Алла-ё, алла.
Ўрмонда ҳаммадан ҳам
Алла-ё, алла.
Бўрининг душмани кўп
Алла-ё, алла.
Алла шу ерга келганда Бўри тоға бир ўшқирибди: “ Бундай гапларни аллада айтма деган эдим –ку”. Шунда Бўри янга оҳиста бошқа аллани бошлабди:

Бобонг Бўришоҳ эди,
Алла-ё, алла.
Момонг Бўримоҳ эди,
Алла-ё, алла.
Камбағалга кўмакчи
Алла-ё, алла.
Очларга паноҳ эди,
Алла-ё, алла.
Сиз ҳам одил бўлингиз,
Алла-ё, алла.
Қўрқмас, дадил бўлингиз
Алла-ё, алла.
Ёв келса бирлашингиз
Алла-ё, алла.
Бир тан, бир дил бўлингиз

Алла-ё, алла.
Бу ўрмон-у, бу ўрмон
Алла-ё, алла.
Ким яхши-ю, ким ёмон
Алла-ё, алла.
Бу ўрмон кучлиники
Алла-ё, алла.
Ўрмон кучлига томон
Алла-ё, алла.
Тошни кесар тиш бердим
Алла-ё, алла.
Оёқларни қўшни бердим
Алла-ё, алла.
Тирноқ бердим қиличдек
Алла-ё, алла.
Темирдайин тўш бердим
Алла-ё, алла.
Бу ўрмону, бу ўрмон
Алла-ё, алла.
Кимдир омон, ким бежон
Алла-ё, алла.
Кексайсам, куч қолмаса
Алла-ё, алла.
Тирагим бўричалар
Алла-ё, алла.
Аччиқ, аёз қишларда
Алла-ё, алла.
Керагим бўричалар
Алла-ё, алла.

Шу ерга келганда Бўри холанинг эсини таний деб қолган ўғли савол берибди: “Онажон сизнинг онангиз, катта онам бир одам боласини эмизиб катта қилганини аллангизга қўшиб айтинг” , –дебди.
Бўри хола бир оҳ тортиб, янги аллани бошлабди:
Бу ўрмону, бу ўрмон,
Алла-ё, алла.
Унда адашган ёмон,
Алла-ё, алла.
Унда бир кун эмаклаб,
Алла-ё, алла.
Юрганмиш кичик инсон,
Алла-ё, алла.
Бўри она, шунда уни,
Алла-ё, алла.
Уясига келтирибди,
Алла-ё, алла.
Инсон боласи унинг,
Алла-ё, алла.
Қучоғини тўлдирибди,
Алла-ё, алла.
Кичкина уяни,
Алла-ё, алла.
Шодликларга кўмибди,
Алла-ё, алла.
Бўриваччалар билан,
Алла-ё, алла.
Бир онани эмибди
Алла-ё, алла.
Ер юзида тирик жон,
Алла-ё, алла.
Бири кўзу, бири қош,
Алла-ё, алла.
Инсон бизга қариндош,
Алла-ё, алла.
Инсон бизга эмакдош,
Алла-ё, алла.

Шу ерга келганда Какку ҳамма бўричаларнинг хотиржам ухлаб қолганини кўрибди. Аммо бўри янга аллани давом эттирибди:

Бу ўрмону, бу ўрмон,
Алла-ё, алла.
Унда кучсизга ёмон,
Алла-ё, алла.
Бирлашганлар ўзади,
Алла-ё, алла.
Фақат ёлғизга ёмон,
Алла-ё, алла.
Бу ўрмону, бу ўрмон,
Алла-ё, алла.
Унга боқиб мен ҳайрон,
Алла-ё, алла.
Бунда бўри зотининг,
Алла-ё, алла.
Емаса ҳам оғзи қон,
Алла-ё, алла.
Бу ўрмону, бу ўрмон,
Алла-ё, алла.
Ҳамма дўст бўлар қачон,
Алла-ё, алла.

Какку бу алладан беҳад шод бўлибди, чунки алла айтаётганда ҳатто Бўрининг ҳам энг соф туйғулари акс этар экан. Алла айтаётганда ҳамма оналар бир хил бўлишар экан.

Қирқоёқлар учун қирқта жуфт этик

Қирқоёқлар учун қирқта жуфт этик ҳамда
қирқ жуфт пайпоқ буюртма берилди

Кунлардан бир кун Типратиконовларнинг корхонасига ўрмонда яшайдиган энг беозор жонивор Қирқоёқ кириб келди. У ниҳоятда мулойимлик билан гап бошлади:
- Ҳурматли Типратикон тоға сиз биласиз ҳар бир мавжудотнинг ўз орзулари ва армонлари бўлади. Мана биз Қирқоёқовлар оиласининг катта армони бор. Яъни отам Қирқоёқ ота бир умр бошқаларга ўхшаб оёқларига этик кийишни орзу қилиб ўтиб кетди. Сизларнинг оилавий ҳунармандчиликларингизни эшитганимдан буён оз-оздан пул жамғардим. Мен ва келинингиз Қирқоёқхонимга қирқтадан этик тикиб берсангиз. Харажатидан қочмайман - дебди.
- Сиз ҳеч хижолат бўлманг Қирқоёқжон сизларга этик тикмасак, нима қилиб корхона очиб ўтирибмиз. Албатта сизга ҳам Қирқоёқхонга ҳам этиклар тикиб берамиз - дебди. Бундан хурсанд бўлиб кетган Қирқоёқ, агар малол келмаса қирқтадан пайпоқлар ҳам тўқиб берсангизлар - дебди.
- Албатта тўқиб берамиз ҳеч тортинманг - дебди Типратикан тоға. Қирқоёқ тезда бориб хотинини бошлаб келибди. Типратиканлар уларнинг оёқ ўлчамларини олишибди. Аммо, қирқоёқларнинг яна бир илтимоси чиқиб қолибди. Эмишки Қирқоёқ хола бир умр ўрмондаги бошқа жонворларнинг ранг-баранг пайпоқлар кийганига ҳавас қилиб юрган экан. Шунинг учун бира тўла пайпоқларни ҳам ҳар хил рангли қилиб тўқиб берсин дея, ўтинишибди. Майли – дебди Типратикан хола.
- Сизларга пайпоқларни тўқишда менга Юмшоқой ёрдам беради. Аммо, қирқ ҳил рангда эмас, унча рангни топа олмаймиз. Яшил, сариқ, қизил, кўк ранглар бўладими? – сўрабди Типратикон хола.
- Бўлади – дебди қувонганидан Қирқоёқ хола.
- Биламан, бунча пайпоқ тўқишни ўзи бўлмайди, бошқалардан кўра қиммат сарф-харажати бор. Ҳеч иккиланмай айтаверинг хизмат ҳаққингизни тўлаймиз - деди Қирқоёқ тоға. Шундай қилиб Қирқоёқовлар пайпоғи ва этиклари устида ҳаракат бошланди.
Типратикан Юмшоқой бозордан оқ иплар олиб келиб уларни ранглашга тушди. Шу пайтда уларнинг корхонасига қўшниси Тошбақа хола қизи Тошгулни эргаштириб келибди. Саломлашгач шу Тошгулга ҳам иш ўргатишларини, шогирдликка олишларини сўрабди. – Майли ўргатамиз дебди Юмшоқой. Тошбақа хола қўшниларидан мамнун бўлиб қизини қолдириб кетибди.

Типратикан Юмшоқойнинг тошбақа Тошгулга
математикани ўргатгани

Юмшоқой авваломбор, Тошгулга санашни ўргата бошлабди. Биринчи куниёқ ақлли Тошгул ўнгача санашни ўрганиб олди. Ўша куни Юмшоқой ўн дона яшил рангли ипларнинг калавасини ўраш керак эди. Тошгул ипларни ранглашда елиб-югуриб ёрдам берибди. Юмшоқой унга дафтар, қалам бериб ўргата бошлади.
- Мана аввал битта ўрамни рангга бўядик, энди иккинчисини, кейин учинчисини, сўнг тўртинчисини, яна бешинчисини бўядик. Қани саначи нечта яшил ранг калава бўлди?
- 1, 2, 3, 4, 5, ҳаммаси бўлиб 5та яшил ранг калава бўлибди - деди Тошгул.
- Офарин! 5та яшил калавамиз бор. Энди яна калавани қизил буёққа ботирамиз. Тошгул ҳам бошқатдан санаб чиқди. 5та қизил калава.
- Энди 5та яшил калавага 5та қизил калавани кўшамиз. Қўшув белгисини + кўринишда бўлади. Мана бундай ёзилади 5+5 яъни бешга бешни қўшдик. 5+5=10 бўлади. Яъни 1 рақамни орқасига 0 рақамни қўшсак 10 кўринишда бўлади.
- Манави ётган таёқчалар нима?- деб сўради Тошгул.
- Бу ётган таёқчалар тенг деган маънони англатади. Баробар, тенг кучли дегани, уқдингми? – деб сўради Юмшоқой. Шундай қилиб иккинчи куни зийрак Тошгул ўнгача қўшишини ўрганиб олди. У ҳам дафтарига ёзар, ҳам буёқ ишларига ёрдам берар ва кечгача роса чарчаб қоларди. Қўшни Тошбақаевлар қизи Тошгулнинг ҳунарли бўлаётганидан яна математикани ўрганиётганидан беҳад хурсанд эдилар.
Учинчи куни уйга вазифаларни ҳам дафтарига чиройли ёзиб келган Тошгулга ҳунар ўргатиш давом этди. Энди улар қизил рангли калавалар устида ишлашди. Ипларни бўяшди. Ёғочга илиб офтобда қуритишди. Ниҳоят калаваларни ўрашни бошлашди.
- Худди кечаги яшил рангли калавалардек, 10 дона қизил калава ўраймиз - дебди Юмшоқой. Улар тезда қизил рангли калавани ўрашди.
- Мана олдимизда 10та яшил, 10та қизил калавалар бор. Биз уларни бир-бирига қўшамиз, яъни 10+10=20. Қани барчасини қўшиб сана-чи – деди Юмшоқой. Тошгул санашга тушди: 1.2.3.4.5.6.7.8.9.10 шу ерда тўхтаб қолди. Юмшоқой давом этди. 11.12.13.14.15.16.17.18.19.20. Қани мана шу рақамларни ёз ва қайта-қайта такрорла, дафтарингга чизиқлардан чиқмай ёз! - деди Юмшоқой. То Тошгул рақамларни ёзиб чиққунча Юмшоқой қолган кўк ва сариқ рангларга 20та калавани бўяб бўлиб, ёғочга илдириб қуритди. Тошгул рақамларни ёзиб бўлгач унга 20га 20ни қўшишни ўргатди. Бу қуйидагича бошлади:
- Мана қара, бизда бор эди 10 яшил, 10та қизил калавалар, яъни 20та, энди шу 20га + 10та сариқ рангли калавани қўшамиз бу шундай кўринишда бўлади 20+10=30. Энди шу 30га + 10 кўк рангли калава қўшамиз 40 бўлади. Бу қуйдагича ёзилади. 30+10=40. 10та яшил, 10та қизил, 10та сариқ, 10 кўк ранг. Барчасини қўшсак 40 бўлади. Биз Қирқоёқхонга 40та пайпоқ тўқиймиз. Улар:
10+10=20. 20+10=30. 30+10=40. Яъни 4та 10,
10+10+10+10=40
Барча рақамларни кўчириб бўлгач Тошгул Тошбақаева уйига кетди. Йўлда 20та оқ, 20та қизил дала гулларидан териб онаси Тошбақахонга олиб борди. Гулларни онасига бериб 40 рақам нечта 10ни қўшсак ҳосил бўлишини айтганда, бу йил мактабга борадиган қизчасини математикани ўргатганидан онаси бахтёр эди. Эртаси куни Типратикан хола ва Юмшоқой пайпоқларни тўқишни бошлади. Ўлмасвой, Толмасвой, Ёқимтойлар 40 этик Қирқоёқ амакига, яна 40 та этик Қирқоёқ холага тикаётганини, бу 80 та этик устида ака-укалар бош кўтармай ишлаётгани-ю, Типратикан хола ва унинг қизи Юмшоқойлар 80 та ранг-баранг пайпоқ тўқиётгани ҳақида шов-шув бутун ўрмон аҳлига тарқаб бўлган эди. Бу ниҳоятда нозик иш бўлиб ўрмон тарихида ҳали ҳеч ким Қирқоёқовларнинг этик ёки пайпоқ кийганини кўрмаган эди. Уларнинг нозиккина оёқларига пайпоқ, этик кийиши кимнинг хаёлига келибди дейсиз? Типратикан хола қизи Юмшоқой бир ҳафтада пайпоқларни тўқиб битиришди. Улардан бир ҳафта кейин Ота Типратикан ўғиллари билан 80та этикларни тикиб битиришди. Типратикановлар ушбу мураккаб ишни тақдимотини ўтказишни мўлжаллашди. Улар эрталабдан корхоналари ҳовлисида 80 та бежирим этикларни чиройли қилиб териб қўйди. Нафис ип тортиб 80та пайпоқни осиб чиқишди. Бу тақдимотни кўргани бутун ўрмон аҳли ташриф буюрди. Барчанинг кўз ўнгида Қирқоёқовлар оиласи оёқларига пайпоқ ва этикни кийганда қарсакбозлик бўлиб кетди. Чунки пойабзаллар уларга жуда-жуда ярашиб турар эди. Қарсак садолари остида Қирқоёқ амаки ва Қирқоёқ хола рақсга тушишиди. Барча тадбиркор Типратиконовларни ва Қироёқовларни муборакбод айлади. Тошгул тошбақа қизи устози Юмшоқойга қирқ дона мойчечак тақдим этди. Ушбу тақдимотдан сўнг Типратиконовлар корхонасига кўплаб буюртмалар тушди. Бу ютуқ нафақат Типратиконовларни балки бутун ўрмон аҳлини замонавий фикрлаш, изланишларга илҳомлатирди.

Зулфия МЎМИНОВА - Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси, "Меҳнат шуҳрати" ва "Дўстлик" орденлари соҳибаси, шоира.