«Бобурнома» бебаҳо хазинадир

Бобур (тахаллуси; тўлиқ исми Заҳириддин Муҳаммад ибн Умаршайх Мирзо) (1483.14.2. Андижон – 1530.26.12. Агра) – ўзбек мумтоз адабиётининг йирик вакили: буюк шоир: тарихчи, географ; давлат арбоби, истеъдодли саркарда; бобурийлар сулоласи асосчиси, темурий шаҳзода.
Унинг отаси – Умаршайх Мирзо Фарғона вилоятининг ҳокими бўлган. Бобурнинг онаси Қутлуғ Нигор хоним Тошкент ҳокими Юнусхоннинг қизи бўлган.
Бобурнинг болалиги асосан Андижон ва унинг атрофларида ўтган. Бобур сарой муҳитида ўқиган ва тарбия топган. Ёшлигидан илм-фанга, шеъриятга қизиқа бошлаган. Довюраклиги ва жасурлиги учун у ёшлигидан «Бобур» (Шер) лақабини олган.
Отаси вафотидан кейин 1494 йил июнь ойида, ўн икки ёшда тахтга ўтирган. Бобурнинг сиёсий фаолиятидаги дастлабки мақсади Амир Темур давлатининг пойтахти стратегик ва географик жиҳатдан муҳим бўлган Самарқандни эгаллаш ва Мовароуннаҳрда марказлашган кучли давлатни сақлаш, мустаҳкамлаш ҳамда Темур империясини қайта тиклаш эди.
1495–1496 йилларда Бобур Самарқандга икки марта муваффақиятсиз юриш қилган. 1497–1498 йилларда у Самарқанд атрофидаги бир қанча жойларни ва Самарқандни эгаллаган. Самарқанд ҳокими Бойсунғур Мирзо эса Қундузга қочган.
Бобур Самарқандни юз кун идора қилган. Андижонда унга қарши исён кўтарилгани учун Самарқандни ташлаб, Андижонга қайтган, лекин тахтни эгаллай олмагач, Хўжандга, сўнг Тошкент ҳокими Султон Маҳмуд олдига бориб, улар ёрдами билан Андижонни қўлга олган.
1500 йилда Самарқандни иккинчи марта эгаллашга муваффақ бўлган. Шу йили Алишер Навоий билан хат ёзиша бошлаган. Лекин иккинчи хатига жавоб келгунча Самарқанд Шайбонийлар қўлига ўтиб кетган. Бу даврда мамлакат сиёсий ҳаётида бебошлик, ўзаро урушлар кучайиб бормоқда эди. Бир томондан, шимолдан, Дашти қипчоқдан келаётган Шайбонийхон қўшинларининг тазйиқи остида, иккинчи томондан, темурийлар орасидаги ихтилоф, ўзаро келишмовчилик натижасида Бобур Фарғонани ҳам ташлаб чиқишга ва жанубга қараб йўл олишга мажбур бўлган.
Ҳисордаги парчаланиб бораётган беклар, алоҳида-алоҳида яшаётган афғон қабилалари бирин-кетин Бобур томонига ўтдилар.
1504 йилда эса Қобул вилоятининг ҳокими шаҳарни Бобурга топшириб, таслим бўлган. Лекин Бобур ўз ватанидан тамом умидини узмаган.
1506 йилда Хуросон подшоси Ҳусайн Бойқаро Темурийларга мансуб бўлган кучларни бирлаштириб, босиб келаётган Шайбонийхонга қақшатқич зарба беришда ташаббус кўрсатган бўлса-да, лекин Ҳусайн Бойқаронинг вафоти (1506) ва шаҳзодалар ўртасида авж олган ихтилоф бу ҳаракатни натижасиз қолдирган. Бу катта тадбирга умид боғлаган Бобур муваффақиятсизликка учрагандан кейин вақтинча чекинишга ва Қобулга қайтишга мажбур бўлган.
Ўз ҳужумларини давом эттирган Шайбонийхон Ўрта Осиёни босиб олиш учун жанубдан ҳарбий юриш бошлаган Эронлик шоҳ Исмоил қўшинларига қарши курашда Марв шаҳрида ҳалок бўлган. Қулай сиёсий ва ҳарбий вазиятдан фойдаланиб Бобур 1512 йилда Самарқандни учинчи марта ишғол қилди. Орадан олти ойлар чамаси вақт ўтгандан сўнг, Шайбонийхоннинг жияни Убайдуллахон катта куч тўплаб, Самарқандга, Бобур устига юриш бошлаган. Убайдуллахон қўшинлари билан Бобур аскарлари ўртасида Самарқанд учун бўлган жангда Бобур мағлубиятга учраб, шаҳарни бўшатишга мажбур бўлган.
1525 йилда Бобур Шимолий Ҳиндистон ҳукмронлигини ўз қўлига киритишга муваффақ бўлган ва шу пайтдан бошлаб Ҳиндистон унинг иккинчи ватани бўлиб қолган. У ерда Бобур ўз атрофига ўша даврнинг энг яхши шоир ва олимларини йиғиб, қурилиш ишларини олиб борган ҳамда ўзининг севимли иши бўлган адабиёт билан шуғулланган. Бобурнинг маърифатпарварлиги ҳам диққатга сазовор. У доим олим ва фозиллар, санъаткор кишилар билан бирга бўлишга, улар билан маслаҳат қилишга, ўз билимини тинмай оширишга интилган. Унинг тўрт ўғли (Ҳумоюн, Комрон, Аскарий, Ҳиндол) ва уч қизи (Гулчеҳра, Гулранг, Гулбадан) бўлиб, уларга ҳам ўзининг шу хусусиятларини сингдиришга ҳаракат қилган.
Бобур давлатни бошқаришда ҳам ана шу тарзда маслаҳат, кенгаш билан иш тутиш лозимлигини уқтирган. Фарзандларидан Ҳумоюн, Комрон ва Гулбаданбегим шоир ва адиб бўлиб етишдилар. Бобур учун Ватандан узоқда, ғурбатда яшаш ниҳоятда оғир эди. Бунинг устига узоқ вақт сарсон-саргардонликни бошидан кечириш, душманларига қарши узлуксиз кураш олиб бориш унинг соғлиғига таъсир қилган эди.
Бобур Ҳиндистонда беш йил ҳукм сургандан сўнг 1530 йилда Аграда ўзи обод қилган “Зарафшон” чорбоғида вафот этган. Кейинроқ Бобурийлардан Шоҳжаҳон (Бобурнинг чевараси) ҳукмронлиги даврида унинг хоки Қобулда ясалган мақбарага кўчирилган.
Бобур Мирзо ўзи подшо бўлгани учун ҳеч кимга тобе эмас эди, ижод жараёнида ўзини бутунлай мустақил ҳис қилар ва эркин қалам тебратарди. Ўша даврнинг кўпгина сарой шоирларида бўлмаган ижод эркинлиги Бобур Мирзода бор эди. Инглиз шарқшуноси Денисон Росе Туркистон, Афғонистонда ёзилган шеърларини Париж миллий кутубхонасидан, Ҳиндистонда ёзилган шеърларини эса Рампур кутубхонасидан топиб, 1910 йилда босма ва фотонусха ҳолида нашр эттирган.
Бобур шеърлари ҳижрон азобида куйган, дил кўзларидан оққан ёш билан ёзилган. Уларда она юрт соғинчида адо бўлган фарзанднинг, ёр фироғида азоб чеккан ошиқнинг, ўз хатоларини англаб етган комил инсоннинг, боболари тож-давлатини сақлаб қололмаган хоқоннинг аламлари ифодаланган.
Бобур ўз асарлари билан ўзбек адабиётини ва тилини ривожига, юксалишига, соддалаштиришга ва жонли сўзлашув тилига яқинлаштиришга муносиб ҳисса қўшган. Ўзбек тили тарихини ўрганишда “Бобурнома” бебаҳо хазинадир. “Бобурнома” ХV – ХVI – асрнинг муҳим воқеаларини бадиий акс эттирган насрнинг қимматли намунасидир. “Бобурнома” қомусий характердаги асарлардан бўлиб, унда илм-фан, урф-одат, ижтимоий-сиёсий, табиий-этнографик билимлар моҳирлик билан ифодаланган.

“Бобурнома” жаҳон адабиётининг нодир, дурдона асарларидан ҳисобланади.

Ўзбекистон Театр Арбоблари уюшмаси раис ўринбосари, театршунос ва санъатшунос – Усмон ЭРАТОВ тайёрлади.