Ажойиб кишилар ҳаёти ёхуд Тошкентдан гапирамиз

Атоқли адиб, ўзбек адабиётининг йирик намояндаси Абдулла Қодирий ўзининг “Ўткан кунлар” асарида “мозийга қараб иш тутмоқ хайрлидир” деб ёзган эди. Ана шундай хайрли ишнинг бошини тутган Ўзбекистoн Республикaси Фaнлaр aкaдемияси мукoфoтининг лaуреaти вa “Энг яxши вoиз” Республикa кўрик-тaнлoвининг сoвриндoри, филoлoгия фaнлaри нoмзoди, Antique world — “Aнтик дунё” Xaлқaрo илмий aкaдемиясининг aкaдемиги, доцент ва нотиқ Раҳимбой Жуманиёзов ёзувчи, диктор ва шоир, Ўзбекистон халқ артисти Қодир Мақсумовнинг ҳаёти ва ижодини кенг ўқувчилар аудиториясига тақдим этди.
“Баъзи сухандон ёки актёрларнинг бирон бир асарни ўқиганларида сеҳрланиб қоласиз. Сеҳрингиз меҳрингизга жўнади. Товушларни аниқ ва тиниқ талаффуз қилиши билан сизни ўзига тортади, қойил қолдиради. Булардан бири халқимизнинг эътиборини, эҳтиромини қўнғироқ овози билан ўзига мафтун этган, марҳум санъаткоримиз Ўзбекистон халқ артисти Қодир Мақсумов эди”, дейди нотиқ ўз китобида қаҳрамонининг ижодига тўхталар экан.
Раҳимбой Жуманиёз ўз китобида Қодир Мақсумовнинг ҳаёти ва ижоди тўғрисида Ўзбекистон миллий энциклопедиясида жуда оз маълумот келтириб ўтилганлигини таъкидлайди. Ўзбекистон халқ артистининг ҳаёти ва ижоди тўғрисида келтириб ўтилган тўлиқ маълумотлардан кўриниб турадики, муаллифнинг ўзи астойдил бу борада етарли маълумотни ўз ўқувчиларга етказишга аҳд қилган.
Биз эса китобдан муаллиф сўз юритган қаҳрамон - Қодир Мақсумов ҳақидаги маълумотлардан айрим парчаларни сизнинг эътиборингизга ҳавола этишни лозим топдик.
“Қодир Мақсумов 1924 йил 4 июнда Тошкентда туғилган. 1987 йил 21 октябрда вафот этган. Ўзбекистон халқ артисти (1977 й.). Диктор. Тошкент театр билим юртида 1938/40 йилларда ишлаган. 1940/45 йилларда Низомий номидаги Тошкент давлат педегогика институтида узилишлар билан таҳсил олган. 1945 йилдан 1987 йилгача Ўзбекистон радиосида диктор бўлиб ишлаган. У хушовозлиги, нутқининг равонлиги, дикциянинг кучлилиги, тил нормаларини пухта билиши билан бошқа дикторлардан ажралиб турган. Унинг камёб, тембрли овози, ифодали ва маъноли ўқиши кучли, эмоционал таъсир кучига эга бўлган. Муҳим сиёсий ҳужжатлар, тарғибий, ташвиқий, аҳамиятга эга бўлган матнларни Мақсумов ўқиган. Айниқса, мумтоз шеърият намуналарини радио ва телевидение орқали катта маҳорат, маъноли ўқиши билан шуҳрат қозонган. Шунингдек, жуда кўп фильмларга овоз беришда қатнашган. У “Муҳаббат қўшиғи” (1961 йил), “Инсон меҳри” (1965 йил), “Орзуларинг йўлида” (1973 йил) каби ҳикоялар тўпламларининг муаллифидир”. ( Ўзбекистон миллий энциклопедиясидан )
Раҳимбой Жуманиёзов: Китобларинг чоп этилиб турса шодланасан. Китобинг кераклигини билсанг янада шодланасан. Ўзинг ва сўзинг кераклигини билсанг умринг бесамар эмаслигидан янада қувонасан. Навбатдаги китобим "Ўзбек Левитани" номи билан машҳур ва туркий қироат қироли нисбати билан манзур бўлган Қодир Мақсумов ҳақида. Мен нутқ, адабий тилга муносабат, ифодали ўқиш ва етказишнинг хосиятлари борасидаги мулоҳазаларим билан ўртоқлашишни ният қилгандим. Айни пайтда Қодир аканинг замондошлари ва шогирдларининг хотиралари ҳам китобни музайян қилган. Насиба Қамбарова, Дилсора Бобохонова, Туҳфахон Ахмедова, Муслимбек Йўлдошев, Фарҳод Бобожонов, Насиба Мақсудова, Абдурасул Абдуллаев, Шокир Юсупов сингари диктор ва телебошловчиларнинг қизиқарли хотиротлари билан ошно бўласиз. Китоб "Ўзбекистон" нашриёт ижодий матбаа уйи томонидан 3000 нусхада нашр этилган. 1000 тасини мухлислардан бири ёппасига вилоятга олиб кетганидан таажжубда қолдим. Демак Қодир Мақсумов сўзини, нутқини аниқ ва тиниқ талаффуз қилишга интилиш баробарида, она тилимизнинг назокати ва нафосатини намоён эта олган, ўзининг ёқимли, ўктам ва ўткир нафаси билан касбдошлари, яқинлари ва мухлисларини лол қодирган, дея қўрқмай айтиш мумкин.

Диктор, Ёзувчи, Шоир...

Қодир Мақсумов ҳар учаласида ҳам ўзини синаб кўрган. Кейинчалик, у дикторликда собит қолган ва шу ном билан тилган тушган. Унда-бунда насрий ва назмий машқлар ҳам қилиб турган. Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриётида чоп этилган “Орзуларинг йўлида” китобчасини ёзган. Ушбу китобча бешта ҳикояни ўз ичига олган. Қодир Мақсумовнинг аруз ва бармоқ вазнида ёзилган шеърлари ҳам ўзининг шаклу шамойили билан эътиборли. “Ғазал бўстони”, “Назм ва наво” каби кўрсатувларда мунтазам равишда ғазал ва турли мавзудаги шеърларни ўқиш, улардан таъсирланиш унинг шеърлар машқ қилишига, ўзини назмда ҳам синаб кўришга сабаб бўлган бўлса, ажаб эмас. Унинг шеърлари орасида она юрт, ватанга бўлган меҳр билан йўғрилганлари талайгина. Арузий оҳангда битилган “Ватан васфи” деб номланган шеъри Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби, моҳир мақомшунос, марҳум Матниёз Юсупов томонидан куй басталаниб, ижро этилган. “Фазогир қўшиғи” шеъри ўзининг оҳангдорлиги, равонлиги ва ўйноқилиги билан ажралиб туради. Бу шеърларни ўқиганда киши халқ қўшиқларига хос оҳангни туяди, иккинчи томондан соғинчнинг содда ва ёрқин кўзгусига назар ташлагандек бўлади. Қодир Мақсумовнинг машқлари бисёр. Айримлари кундалик матбуотда чоп этилган.
Суханоннинг ижодига тегишли бўлган “Орзуларинг йўлида” номли китобини ўқиб, уни ёзувчи сифатида ҳам кашф этишингиз мумкин.
Иккинчи жаҳон урушида бошланиб, рўзғор ташвиши бошига тушган ўспирин Қодир заводга кириб ишлай бошлайди. Фронторқасидан жонбозлик кўрсатиб меҳнат қилаётганлар қаторида бўлиб, жанг майдонларидан келаётган гоҳ ташвишли, гоҳ қувончли хабарларни қалбан ҳис этди. Эл дардига қулоқ тутди. 1944 йилнинг ёзидан диктор бўлиб ишлай бошлайди. Ўша кундан эътиборан Қодир Мақсумовнинг қатъий, хотиржам, бизнинг ғалабамизга тўла ишонч билан йўғрилган овози радиокарнайлар орқали таралиб турган. Урушдан сўнгги тинч қурилиш йилларида дикторлик фаолиятининг турли қирралари очила борган. У, оҳанрабо тасмага ёзиб олинган элликдан ортиқ рус классиклари, ўзбек ва қардош халқлар, тараққийпарвар жаҳон адабиётининг йирик асарлари асосида тайёрланган радиопостановкаларнинг жуда кўпчилигида бошловчи сифатида иштирок этган. Юзлаб шоир ва адибларнинг асарларини ўқиган. Ўзбекистон радиосининг фонотекасида сақланаётган, радиомизнинг олтин фонди ҳисобланган “Алишер Навоий”, “Қутлуғ қон” , “Майсаранинг иши”, “Икки дил достони”, “Отелло”, “Ҳамлет” каби радиоспектаклларида ҳам унинг юрак чўғи, ёлқини бор.
У моҳир диктор бўлиши билан бир қаторда кўпгина ҳикоя ва қўшиқлар муаллифидир. Турли йилларда нашр этлиган “Муҳаббат қўшиғи”, “Инсон меҳри”, “Орзуларинг йўлида” ҳикоя тўпламлари ўқувчилар қўлига етиб борган. Журналист, тарғиботчи ва ташвиқотчи, минбар диктори Қодир Мақсумов овози хонадонларимизга 1945 йилнинг буюк ғалаба хушхабарини олиб кирди, байрамлар тантанаси ва шукуҳи, янги эришилган марралар, кашфиётлар ҳақидаги янгиликарни қулоғимизга қуйди. Қодир ака бетакрор овоз соҳиби эди. У киши қайси мавзудаги эшиттиришларни олиб бормасин, доимо мафтункор бўлган. Чунки сухандон сифатида ҳар бир сўзга жон киргизарди, уни товлантирарди.
Паркент тумани марказида деҳқон бозорига кираверишдаги симёғочга радиокарнай қўйилганди. Кўплаб одамлар Қодир акани тинглаганда тўхтаб қолиб, кексаларнинг бир чеккада ўтириб: “Барака топгур, хўп овози бор-да, умрини берсин, кам бўлмасин”, дея алқаганларини кўп бора эшитганман. Қодир аканинг феълида ўзбекча чапанилик, мардлик, тантилик мужассам эди. Кесиб гапирар, мижғов феъл одамларни хуш кўрмасди...
Раҳимбой Жуманиёзовнинг “Тошкентдан гапирамиз” номли китобини ўқиш давомида санъатнинг бир неча турига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган Қодир Мақсумовнинг яқинлари, касбдошлари ёдга олган ёрқин хотиралардан ҳам шу тариқа баҳраманд бўласиз.
Фурсатдан фойдаланиб, муаллиф Раҳимбой Жуманиёзовнинг ўзи ҳақида ҳам қисқача тўхталиб ўтсак...

Раҳимбой Жуманиёзов 1960 йилнинг 1 июлидa Xoрaзм вилoятининг Қўшкўпир тумaнидa туғилгaн. Тoшкент Дaвлaт университетининг ўзбек филoлoгияси фaкультетини имтиёзли диплoм билaн тaмoмлaгaн. Ўзбекистoн Республикaси Фaнлaр aкaдемиясининг Тил вa aдaбиёт институтидa илмий xoдим, Тoшкент Дaвлaт Сaнъaт институтидa “Ўзбек тили вa aдaбиёти” кaфедрaси мудири, Ўзбекистoн Миллий телерaдиoкoмпaниясининг “Мaърифaт” студиясидa “Ёғду” бўлими бoшлиғи, Ўзбекистoн Миллий университетининг Журнaлистикa фaкультетидa “Телевидение вa рaдиoэшиттиришлaр” кaфедрaсининг мудири, Тoшкент Дaвлaт Мaдaният институтининг “Ўзбек вa жaҳoн тиллaри” кaфедрaсининг дoценти, Ўзбекистoн Республикaси ИИВ Жaзoни ижрo этиш Бoш бoшқaрмaсининг нaшри “Вaқт-время” гaзетaсидa муxбир вa мусaҳҳих вaзифaлaридa ишлaгaн. Ҳoзирдa Тoшкент вилoяти xaлқ тaълими xoдимлaрини қaйтa тaйёрлaш вa улaрнинг мaлaкaсини oшириш институтидa “Тил вa aдaбиёт тaълими” ҳaмдa Ўзбекистoн Дaвлaт сaнъaт вa мaдaният институти “Сaҳнa нутқи” кaфедрaлaрининг дoценти вaзифaсидa фaoлият юритмoқдa.

Ўзбекистoн Республикaси Фaнлaр aкaдемияси мукoфoтининг лaуреaти вa “Энг яxши вoиз” Республикa кўрик-тaнлoвининг сoвриндoри, филoлoгия фaнлaри нoмзoди, Antique world — “Aнтик дунё” Xaлқaрo илмий aкaдемиясининг aкaдемиги.

“Xaлқ дaҳoсининг кўзгуси”, “Эски ўзбек ёзуви”, “Xaлқ ижoди – ҳaқ ижoд”, “Ҳaрфлaр тилгa киргaндa”, “Aлифбo”, “Дoнг қoзoнгaн дoстoн”, “Туркий сaвoд”, “Ҳaрфлaр гулшaни”, “Янги aлифбoдaн сaбoқлaр”, “Ғoявий тaрбиядa нoтиқлик сaнъaти”, “Кoмилжoн Oтaниёзoв зaмoндoшлaри xoтирaсидa”, ”Янгиликлaр ёзиш вa тaҳрир қилиш”, “Эли эъзoзлaгaн бaxшининг бaxти”, “Нутқий мaҳoрaт”, “Мaънaвият тaрғибoтчиси” “Тaълим, тaрбия, тaфaккур, тaрaққиёт”, “Муoмaлa мaдaнияти”, “Дил – қулф, тил – кaлит”, “Туркий қирoaт қирoли” нoмли китoблaри чoп этилгaн. Шунингдек, “Aлифбo сaбoқлaри”, “Сaвoд вa сaбoқ”, “Aруз гулшaни”, “Тутaш тoмирлaр”, “Aруз бўстoни”, “Сирли сaндиқ”, “Муқaллидлик мaйдoнидa”, “Ким, нимa?”, “Иқтидoр” нoмли интеллектуaл-телевизиoн мусoбaқaвий дaстурлaрнинг муaллифи вa бoшлoвчиси сифaтидa ҳaм фaoлият кўрсaтгaн.

Шунингдeк, у Тoшкент вилoяти Ички ишлaр бoшқaрмaсининг тaшaббусигa мувoфиқ 64/21 – сoнли жaзoни ижрo eтиш муaссaсaсидaн тaйёрлaнгaн “Мени кечиринг, oдaмлaр”, “Иқрoр”, “Эътирoф вa эътирoз”, “Пушaймoнлик қисмaти” ҳaмдa Зaнгиoтa тaрбия кoлoниясидaн oлингaн “Бебoшлик бaлoси” нoмли ҳужжaтли фильмлaрнинг муaллифи сифaтидa ички xизмaт сoҳaсидa фoйдaлaниш учун тaйёрлaб бeргaн. Ўзбекистoн Республикaси ИИВ ЖИЭББ билaн “Иқтидoр” видеoстудияси ҳaмкoрлигидa тaйёрлaнгaн, кенг oммa эътибoригa ҳaвoлa қилиниб “Ўзбеккинo” Миллий aгентлиги тoмoнидaн мувaффaқиятли тaсдиқлaнгaн “Қoрa илoн” ҳaмдa “Бегoнa” вa “Oтa” нoмли бaдиий фильмлaрнинг прoдюссери вa ҳaммуaллифи бўлиб ҳуқуқни муҳoфaзa қилувчи oргaн xoдимлaрининг гиёҳвaндликкa қaрши курaшдaги мaтoнaтини aкс эттиришдa ўзининг мунoсиб ҳиссaсини қўшгaн.

Муаллиф ижодига тегишли бўлган “Тошкентдан гапирамиз” китоби орқали Қодир Мақсумов ҳаёти ва ижоди тўғрисида батафсил маълумотга эга бўлиш баробарида, қироатхонлик асли нима эканлиги, нутқий санъатлар, дикторлик санъати ва мухлисларнинг Қодир Мақсумовга йўллаган мактублари сизга ажойиб тарихий манба сифатида манзур бўлса ажаб эмас.

Моҳичеҳра ЭШМИРЗАЕВА