“Болага бақиришимни қандай қилиб тўхтатишим мумкин?

Биламан, бу ёмон, лекин мен ўзимни ушлаб туролмайман, у бошқа йўлни тушунмайди ва менга қулоқ солмайди!"

Аввало шуни таъкидлаш керакки, сиз ўз ҳаракатларингизнинг нотўғри эканини англаб етишингиз ҳақиқатан ҳам вазиятни ўнглаш йўлидаги биринчи муҳим қадам бўлади. Кейинги қадам сабабларни тушуниш ва хатти-ҳаракатларингизни ҳар томонлама таҳлил қилиш бўлиши керак (нима учун бу содир бўлаяпти, нега мен бақиряпман, бу ҳақиқатан ҳам бола ва унинг хатти-ҳаракати билан боғлиқми ёки бошқа бирон сабаб туфайлими). Ва ниҳоят, учинчи қадам - хатти-ҳаракатларингизнинг янги моделини ишлаб чиқиш - бақиришларсиз ва тажовузсиз.

Дастлаб, болага бақиришнинг нима учун ёмон эканини кўриб чиқамиз. Бақириш нима? Бу вербал (оғзаки) тажовузнинг ифодасидир, яъни болага бўлган ғазабингизнинг белгиси. Муҳим жиҳат шундаки, овозингизни кўтариш ҳужум сифатида қабул қилинади. Бизга ҳужум қилишганда нима қиламиз? Тўғри - биз ўзимизни ҳимоя қилишимиз керак! Қандай қилиб бола ўзини ҳимоя қилиши мумкин? Ёки тажовузкор оҳангда жавоб қайтариш ёхуд йиғлаш орқали. Бу шафқатсиз доирага айланади: сиз қичқирасиз ва бу билан боланинг ёмон хулосага келишини кучайтирасиз. Фарзандингизга ўзини ҳимоя қилиши учун имконият берманг.

Доимий бақиришлар билан нимага эришасиз? Темперамент ва феъл-атвор хусусиятларига қараб катта бўлган болалар сиздан ҳар томонлама ўзларини олиб қочишади (шу жумладан, ҳар доим ҳам яхши бўлмаган компаниялар ва ўспиринларга яқинлашишлари мумкин) ёки улар ота ва оналарига худди сиз каби бақириш билан жавоб қайтаришади. Натижа - доимий жанжаллар сурункали авж олади.

Агар болада кучли темперамент, барқарор асаб тизими шаклланган бўлса, у тезда бақиришга одатланиб қолади. Шунда ота-она ўз авторитетини охиригача йўқотади ва ягона таниш тарбия усули (бақириш) самарасиз бўлиб қолади. Агар бола заиф темперамент билан туғилган бўлса, у ҳолда у ота-онасидан қўрқади, ўзига ишонмасликдан азият чекади, пассив ва ҳар нарсадан шубҳаланадиган бўлиб ўсади. Бундай ҳолда, кўпинча аутоагрессия (ўзига зарар етказиш) кузатилади.

Доим бақириб муомала қилинган ва жазоланган болалар ўзини ҳурмат қилишда муаммоларга дуч келишади. Улар бошқа одамлар билан қандай муносабатда бўлишни билишмайди, чунки улар тўғри муносабатлар моделини кўрмайдилар. Ота-онанинг тизимли тажовузи бола учун аста-секин одатий ҳолга айланиб боради. Ёдингизда бўлсин, сизнинг болага қилган мунтазам равишдаги тажовузингиз ҳеч қаерга кетмайди, у фарзандингизнинг ичида йиғилиб-йиғилиб ташқи ёки ички тажовузга айланади. Яъни, бола ўсиб улғайганида, бошқа одамларга (ҳайвонларга) (ташқи тажовуз) ёки ўзига (ички тажовуз) зарар етказа бошлайди. Агар оилада бақириш ва зўравонлик доимий мавжуд бўлса, унда болалар жабрдийда ва тажовузкор бўлиб вояга етади.

Хўш, қандай қилиб болангизга бақиришни тўхтатиш керак?

Болага бақириш мумкин эмаслигини тушуниш учун ота-она бу оғир вазият тўғридан-тўғри ўзларига боғлиқ эканини тушунишлари лозим, яъни жавобгарликни ўз зиммаларига олишлари керак. Сиз тақлид қилиш учун ёш болага ўрнаксиз, сизнинг ёшингиз каттароқ ва тажрибалисиз.

Иккинчи нарса - ўзингизни ғазабланишингизга имкон беришингиз, бунинг учун ўзингизни айбламаслигингиз ёки жазоламаслигингиз. Ғазабланиш ва бақириш, уриш ва калтаклаш икки хил нарсадир. Биринчиси жоиздир, биз баъзида жаҳлдор бўлиб қоламиз, ғазабланамиз, бу ерда муҳими, биз салбий ҳис-туйғуларни қандай бошқара олишимиз мумкинлигидадир. Иккинчиси сиз учун ҳалокатли, бундай муносабатларингиз қабул қилиниши асло мумкин эмас.

Сабр-косамиз тўлиб-тошганида биз бақирамиз. Салбий ҳиссиётларингизни бостириш мумкин эмас, уларни бошқаришни ўрганишингиз керак. Буни қандай қилиш керак?

1. Сиз хотиржам ҳолатда бўлганингизда хатти-ҳаракатларингиз ҳақида яхшилаб ўйлашингиз керак. Сизнинг ичингизни тирнаш хусусияти қандай манба эканини аниқланг - қанақа вазиятлар ва омиллар сизни безовта қилади, жаҳлингизни чиқаради? Сиз энди ўзингизда ғазаб ва тажовузкорлик пайдо бўлишининг асосий сабабларини биласиз. Нима учун ғазабландингиз, аслида бу нима учун содир бўлгани, айнан нима ёки ким сизнинг бу қадар “портлашингизга” сабаб бўлгани ҳақида ўйлаб кўринг.

2. Салбий омилни йўқ қилиш учун нима қилишингиз мумкинлигини ўйлаб кўринг. Сиз ўзингизни ғазаблантирасиз, чунки сиз болани тушунмайсиз ва бу феълингиз унга қандай таъсир қилишини билмаяпсизми? Демак, педагогик ва психологик адабиётларни ўқиб-ўрганиш вақти келган. Сизнинг эрингиз билан муносабатларингизда муаммолар борми? Чидаб ўтирманг, у билан суҳбатлашинг ва болага салбий таъсир ўтказманг. Сиз ғазабланасизми ва стресс ҳолатидамисиз? Стрессга чидамлилик ҳолатингиз яхшиланг. Ва бошқалар.

3. Ҳар доим эсда тутинг, болада сиздан ўзини олиб қочиш, сизни ёмон кўриш, сизга ғазаб қилиш мақсади йўқ. Инжиқликлар, итоатсизлик, бақиришлар ва кўз ёшлар - бу боланинг ўзига эътиборни жалб қилиш, мустақиллигини ҳимоя қилиш учун мавжуд бўлган усуллар. Бола ўз муаммосини шу тарзда намоён қилади. Бунинг сабаблари нималар бўлиши мумкинлигини ўйлаб кўринг. Масалан, унинг ёмон хулқ-атвори ота-онасининг мустақиллигини рад этиши, унга нисбатан ҳурматсизлик муносабати, унинг фикрини тушунмаслиги ва инобатга олмаслиги натижасида бўлиши мумкин. Шу боис фарзандингизни яхшироқ тушунишни ўрганинг.

4. Фарзандингизга ўзингизнинг тажрибангиз ва ҳис-туйғуларингиз ҳақида сўзлаб беринг, унинг баъзи ҳаракатлари сизни хафа қилаётганини рўйи рост айтинг. Шу билан бирга, унинг шахсиятини эмас, балки фақат аниқ хатти-ҳаракатларини, кўриниб турган далилларни муҳокама қилинг ("сен ёмонсан" деб айтманг, балки "сен ёмон иш қилдинг", бу фарқ аниқми?). Гапирганингизда сокин, аммо лозим бўлса, дағал овозни танланг. Ёдингизда тутингки, танқид ва танбеҳдан кўра ҳар доим эътироф ва мақтов кўпроқ бўлиши керак.

5. Болани қандай бўлса, шундайлигича қабул қилинг. Ундан имконсиз нарсани ёки истакларингизни амалга оширишини талаб қилманг. У ўз фикри, қизиқиши, қобилияти ва мойиллиги, истаклари ва эҳтиёжларига эга бўлган шахс. У ўсиб, ривожлансин, қўллаб-қувватланг, эркинлигини чекламанг. Бола билан мулоқот қилинг, унинг позициясини тингланг, хатти-ҳаракатлари сабабларини сўранг.

Ғазабланганда болага бақирмаслик ва уни урмаслик учун нима қилиш керак:

1. Масофа сақланг. Кетиш, жим туриш, ўзингизни тўхтатиш қоидасига амал қилинг.

2. Ғазаб энергиясини ёстиққа ёки бокс қопига чиқаринг, юқорига итаринг, югуринг. Ғазаб - бу мушакларнинг энергия тўплашига олиб келадиган кимёвий, гормонал таъсир. Онгни тозалаш ва оқилона қарорлар қабул қилиш учун танага жисмоний енгиллик беринг.

3. Чуқур нафас олинг, яхшиси ташқарида ёки очиқ дераза ёнида.

4. Агар сиз болага бақириб, уни талаб ташлаган бўлсангиз, ундан кечирим сўранг, асабингиз бузилишининг сабабини тушунтиринг. Бу муҳим, акс ҳолда бола хулоса қилади: "мен ёмонман". Аслида, эҳтимол у ота-онасининг ғазабланишида айбдор бўлмаслиги мумкин.

Ўзингизнинг устингизда ишлаш бир ойдан кўпроқ вақт талаб қилишига тайёр бўлинг. Ҳиссиётларни бошқаришни ўрганиш қийин, аммо бу мумкин. Оилангиз, фарзандларингиз, бахтли келажагингиз, ҳаётингиздаги ёқимли лаҳзалар ҳақида умидсизликка тушган дақиқаларингизда эсланг. Ўзингизнинг устингизда ишлашга туртки берадиган мақсадни топинг.

Агар қилинган саъй-ҳаракатларга қарамай, сиз ўзингиз билан боғлиқ муаммога дош беролмасангиз, бақиришлар давом этаверса, депрессия, турмуш ўртоғингиз билан муносабатларингизда муаммолар бўлса, унда психологга мурожаат қилишингиз керак.

Зуҳра МУСАЕВА, психолог.