ОСМОНДАН ЁҒИЛГАН ЁНҒОҚЛАР

Нилуфар ЖАББОРОВА

ОСМОНДАН ЁҒИЛГАН ЁНҒОҚЛАР

Ҳикоя

Сардор осмонни томоша қилишни жуда яхши кўради. Қушларнинг тўп-тўп, гоҳи гулдаста, гоҳи бир қатор бўлиб учишини завқ билан томоша қилади. Расм дафтарига чизганларининг кўпи қушларнинг сурати... Бир куни Сардор ҳовлида ўйнаб юрганди. Шу пайт кутилмаганда оёғи тагига осмондан уч-тўртта ёнғоқ тушди. Ҳайрон бўлиб тепага қаради. Қушлар гала-гала бўлиб учарди. У ёнғоқларни қўлига олганича ойисининг ёнига югурди:

– Ойижон, осмонда кимдир ёнғоқ дарахтини қоқяпти. Қаранг, ҳовлимизга қанча ёнғоқ тушди, – деди. Сайёра опа жилмайиб:

– Осмонда дарахт ўсмайди, болам, – деди. Сардор қўлидаги ёнғоқларга тикилиб туриб:

– Унда булар қаердан тушди?! – деди кўзларини катта-катта очиб.

– Ёнғоқлар ерга тушган маҳали осмонга қарадингми? – сўради ойиси. Сардор бошини силкитиб тасдиқ ишорасини билдирди. Сайёра опа:

– Унда нимани кўрдинг? – деб сўради. Сардор бироз ўйланиб турди-да:

– Тўп-тўп бўлиб учаётган қушларни кўрдим, – деди.

– Ҳойнаҳой, бу ёнғоқларни сенга қарғалар ташлаган бўлса керак.

– Қарғалар? Қанақасига ойижон?! Илтимос, менга тезроқ тушунтириб беринг, – Сардор ҳайратини яширолмай тоқатсизлана бошлади.

– Ҳа, қарғалар ёнғоқ мевасини жуда яхши кўради. Дарахтдан мевани тумшуғи билан узиб олиб уйига ташийди. Шундай пайтда айрим ёнғоқлар қушнинг тумшуғидан сирғалиб тушиб кетади. Қўлингдаги ёнғоқларни қарғалар бехосдан тушириб юборган. Агар бу ёнғоқлар юмшоқ ерга тушганида эди, вақт ўтиб ўша ердан ёнғоқ дарахти ўсиб чиқарди. Лекин бу дарахтнинг ҳосили бошқаларидан фарқ қилади. Чунки унинг пўчоғи қаттиқ бўлади. Кексаларимиз қарғани ёнғоқ дарахтининг деҳқони, деб ҳам аташади. Фарқи шундаки қарға “эккан” дарахтнинг меваси “кўр ёнғоқ” дейилади.

– Нега “кўр ёнғоқ”, ёнғоқнинг ҳам кўзи бўладими, ойижон? – Сардорнинг қизиқиши янаям ортди.

– Ҳа, “кўзи” бўлади, фақат ёнғоқни чаққанингда, ичидаги мағзини олиш қийинроқ бўлади.

– Унда бизнинг ҳовлимиздаги ёнғоқни ҳам қарғалар экканми?

– Йўқ, уни бобонг йигирма йил аввал ўз қўли билан эккан, – Сайёра опа ўғлини ёнғоқ дарахтининг ёнига етаклаб олиб борди-да қалин ва йўғон танасини қўллари билан секин силади. – Ахир мевасини қийналмай, осонгина олиб ейсан-ку, – деди. Сардорнинг эса савол кетидан саволлари кўпаяверди:

– Ойижон, қарғалар фақат ёнғоқ ейдими?

– Йўқ, ёнғоқдан ташқари хурмони ҳам хуш кўради. Ана қарагин, хурмо дарахтимиз меваларининг айримлари чўқилган, айримлари еб тугатилган. Лекин ҳамма мевага ҳам тегинилмаган. Бу қушларнинг ҳар бири ўзи чўқий бошлаган хурмони охиригача еб тугатади. Ана ундан кейингина бошқасига ўтади.

– Қарға жудаям ақлли қуш экан-а! У витаминларга бой бўлган меваларни яхши биларкан-да!

– Ҳа, ўғлим, ёнғоқ хотирани мустаҳкам қилади, ақлни чархлайди. Хурмо меваси эса танани ёд билан таъминлайди. Шунинг учун бўлса керак, қарға бошқа қушлардан бутунлай фарқ қилади. Мен сенга ҳозир қарға ҳақида китоблардан ўқиб, билиб олган, қизиқарли маълумотларимни айтиб бераман.

Биология ва зоология фани мутахассисларининг таъкидлашларича, қарға қушлар орасидаги энг зийрак ва шу билан бирга энг маккор қуш экан. Бунга сабаб, қарғанинг мияси бошқа қушларникига нисбатан каттароқ ҳажмга эга эканлигидадир. Айёр қарға ёнғоқни чақишга қийналса, уни катта йўлга, автомобиллар ўтадиган ерга ташлайди ва машина ўтишини, ёнғоғи чақилишини кутади. Машина ёнғоқнинг устидан юриб ўтгач, ёнғоқ чақилади, қарға эса уни дарров илиб олади. Бу қуш 7-8 гача санашни билади. Жуда қувноқ. Инсонларнинг ташқи кўринишини яхши эслаб қолади. Айниқса, қушларга зиён етказадиган одамларнинг юз қиёфасини асло унутмайди. Уларни узоқдан танийди ва шерикларини хавф-хатардан огоҳлантиради.

– Қандай қилиб огоҳлантиради? – ажабланди Сардор.

– Бу қушлар турли хил усулда қағиллайди. Хавф-хатар сезса, бошқача, хурсандлигида яна ўзгача қағиллайди. Агар қарғалар жўр овозда қичқирса, бу мажлис бўлишидан дарак беради. Ажабланарли томони шундаки, қарғаларларнинг оиласида ўзига хос суд, маҳкама жараёни бор экан. Бу маҳкамада оила ва жамоа қонунларига бўйсунмаган ахлоқсиз қарғалар суд қилинади ва айбига яраша жазо белгиланади. Масалан, бирор қарға ёш палапоннинг оғзидаги луқмасини тортиб олса, унга суд томонидан то учолмайдиган бўлиб қолгунича битта қўймай патларини юлиш жазоси тайинланади. Унинг патларини шу қадар юлиб ташлашадики, натижада айбдор қарғанинг ўзи ҳам ҳалиги палапон каби учолмайдиган, заиф бўлиб қолади.

Шеригининг инини эгаллаб олган ёки уни бузган қарғага жабрланган қарға учун янги уя қуриб бериш вазифаси юклатилар экан. Қарғалар маҳкамаси, одатда, бирорта экинзор далада ёки кенгроқ майдонда олиб борилади. Аввалига маҳкама ҳайъати аъзолари белгиланган жойга келишади ва шундан кейин айбланувчи қарға қўриқчилар қуршовида, қаттиқ назорат остида майдонга келтирилади. Муҳокама бошлангач айбдор қарға бошини қуйи солиб, қанотларини тушириб, қағилламай гуноҳкорларча жим туради...

Агар айбдор қарғага ўлим жазоси тайинланса, қарғалар уни ўткир тумшуқлари билан чўқиб ўлдиришади. Қарғалардан бири ер қазийди. Кейин ўлган қарғани ҳаммалари биргалашиб, эҳтиёткорлик билан чуқурга ташлаб, устидан тупроқ тортиб кўмишади...

– Қарғалар юртимизга қишда келади, шундайми, ойижон? – сўради Сардор.

– Албатта, қарғаларнинг ташрифи куз ва қиш фасли келганидан, яъни кунлар совушидан дарак беради. Улар шу икки фаслда деҳқонларнинг экинларига зиён етказмаган ҳолда ернинг энг чуқурларигача жойлашган зараркунанда ҳашаротлардан тозалайди. Бу уларнинг одамларга берган беминнат ёрдамидир. Шундан ҳам билиш мумкинки, бу онгли қушлар инсонлар каби нима яхши-ю, нима ёмон эканлигини ажрата олишади.

Сардоржон, қушларнинг тури бисёр. Биз сен билан ҳали уларнинг ҳар бири ҳақида алоҳида суҳбатлашамиз, хўпми ўғлим, – деди Сайёра опа суҳбатни якунлаб.

– Қойил, “осмондан тушган ёнғоқлар” қарғалар ҳақида менга шунча маълумот берди, – Сардор шундай деди-ю қўлидаги ёнғоқларни тош билан чақиб ҳовлининг ўртасига қўйди. Ўзи эса беркиниб қарғалар келишини кута бошлади. Ахийри чарчаганидан тоқати тоқ бўлганича уйга кирди. Овқатлангач, қўлига бошини қўйганича ойнадан ёнғоқларга қараб ўтираверди. Сўнг ухлаб қолди. Чамаси ярим соатлардан кейин уйғониб ҳовлига югуриб чиққан Сардор супа устида ёнғоқларнинг фақат пўстлоғини кўрди ва бошини силкитганича:

– Вой, айёр қарғалар-ей! Мени кузатаётганимни сезишган экан-да, – деди.

Осмонда худди “гапларинг тўғри” дегандек бир тўп қарғалар қағиллаб учарди...

***

Nilufar JABBOROVA

OSMONDAN YOG‘ILGAN YONG‘OQLAR

Hikoya

Sardor osmonni tomosha qilishni juda yaxshi ko‘radi. Qushlarning to‘p-to‘p, gohi guldasta, gohi bir qator bo‘lib uchishini zavq bilan tomosha qiladi. Rasm daftariga chizganlarining ko‘pi qushlarning surati... Bir kuni Sardor hovlida o‘ynab yurgandi. Shu payt kutilmaganda oyog‘i tagiga osmondan uch-to‘rtta yong‘oq tushdi. Hayron bo‘lib tepaga qaradi. Qushlar gala-gala bo‘lib uchardi. U yong‘oqlarni qo‘liga olganicha oyisining yoniga yugurdi:

– Oyijon, osmonda kimdir yong‘oq daraxtini qoqyapti. Qarang, hovlimizga qancha yong‘oq tushdi, – dedi. Sayyora opa jilmayib:

– Osmonda daraxt o‘smaydi, bolam, – dedi. Sardor qo‘lidagi yong‘oqlarga tikilib turib:

– Unda bular qayerdan tushdi?! – dedi ko‘zlarini katta-katta ochib.

– Yong‘oqlar yerga tushgan mahali osmonga qaradingmi? – so‘radi oyisi. Sardor boshini silkitib tasdiq ishorasini bildirdi. Sayyora opa:

– Unda nimani ko‘rding? – deb so‘radi. Sardor biroz o‘ylanib turdi-da:

– To‘p-to‘p bo‘lib uchayotgan qushlarni ko‘rdim, – dedi.

– Hoynahoy, bu yong‘oqlarni senga qarg‘alar tashlagan bo‘lsa kerak.

– Qarg‘alar? Qanaqasiga oyijon?! Iltimos, menga tezroq tushuntirib bering, – Sardor hayratini yashirolmay toqatsizlana boshladi.

– Ha, qarg‘alar yong‘oq mevasini juda yaxshi ko‘radi. Daraxtdan mevani tumshug‘i bilan uzib olib uyiga tashiydi. Shunday paytda ayrim yong‘oqlar qushning tumshug‘idan sirg‘alib tushib ketadi. Qo‘lingdagi yong‘oqlarni qarg‘alar bexosdan tushirib yuborgan. Agar bu yong‘oqlar yumshoq yerga tushganida edi, vaqt o‘tib o‘sha yerdan yong‘oq daraxti o‘sib chiqardi. Lekin bu daraxtning hosili boshqalaridan farq qiladi. Chunki uning po‘chog‘i qattiq bo‘ladi. Keksalarimiz qarg‘ani yong‘oq daraxtining dehqoni, deb ham atashadi. Farqi shundaki qarg‘a “ekkan” daraxtning mevasi “ko‘r yong‘oq” deyiladi.

– Nega “ko‘r yong‘oq”, yong‘oqning ham ko‘zi bo‘ladimi, oyijon? – Sardorning qiziqishi yanayam ortdi.

– Ha, “ko‘zi” bo‘ladi, faqat yong‘oqni chaqqaningda, ichidagi mag‘zini olish qiyinroq bo‘ladi.

– Unda bizning hovlimizdagi yong‘oqni ham qarg‘alar ekkanmi?

– Yo‘q, uni bobong yigirma yil avval o‘z qo‘li bilan ekkan, – Sayyora opa o‘g‘lini yong‘oq daraxtining yoniga yetaklab olib bordi-da qalin va yo‘g‘on tanasini qo‘llari bilan sekin siladi. – Axir mevasini qiynalmay, osongina olib yeysan-ku, – dedi. Sardorning esa savol ketidan savollari ko‘payaverdi:

– Oyijon, qarg‘alar faqat yong‘oq yeydimi?

– Yo‘q, yong‘oqdan tashqari xurmoni ham xush ko‘radi. Ana qaragin, xurmo daraxtimiz mevalarining ayrimlari cho‘qilgan, ayrimlari yeb tugatilgan. Lekin hamma mevaga ham teginilmagan. Bu qushlarning har biri o‘zi cho‘qiy boshlagan xurmoni oxirigacha yeb tugatadi. Ana undan keyingina boshqasiga o‘tadi.

– Qarg‘a judayam aqlli qush ekan-a! U vitaminlarga boy bo‘lgan mevalarni yaxshi bilarkan-da!

– Ha, o‘g‘lim, yong‘oq xotirani mustahkam qiladi, aqlni charxlaydi. Xurmo mevasi esa tanani yod bilan ta’minlaydi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, qarg‘a boshqa qushlardan butunlay farq qiladi. Men senga hozir qarg‘a haqida kitoblardan o‘qib, bilib olgan, qiziqarli ma’lumotlarimni aytib beraman.

Biologiya va zoologiya fani mutaxassislarining ta’kidlashlaricha, qarg‘a qushlar orasidagi eng ziyrak va shu bilan birga eng makkor qush ekan. Bunga sabab, qarg‘aning miyasi boshqa qushlarnikiga nisbatan kattaroq hajmga ega ekanligidadir. Ayyor qarg‘a yong‘oqni chaqishga qiynalsa, uni katta yo‘lga, avtomobillar o‘tadigan yerga tashlaydi va mashina o‘tishini, yong‘og‘i chaqilishini kutadi. Mashina yong‘oqning ustidan yurib o‘tgach, yong‘oq chaqiladi, qarg‘a esa uni darrov ilib oladi. Bu qush 7-8 gacha sanashni biladi. Juda quvnoq. Insonlarning tashqi ko‘rinishini yaxshi eslab qoladi. Ayniqsa, qushlarga ziyon yetkazadigan odamlarning yuz qiyofasini aslo unutmaydi. Ularni uzoqdan taniydi va sheriklarini xavf-xatardan ogohlantiradi.

– Qanday qilib ogohlantiradi? – ajablandi Sardor.

– Bu qushlar turli xil usulda qag‘illaydi. Xavf-xatar sezsa, boshqacha, xursandligida yana o‘zgacha qag‘illaydi. Agar qarg‘alar jo‘r ovozda qichqirsa, bu majlis bo‘lishidan darak beradi. Ajablanarli tomoni shundaki, qarg‘alarlarning oilasida o‘ziga xos sud, mahkama jarayoni bor ekan. Bu mahkamada oila va jamoa qonunlariga bo‘ysunmagan axloqsiz qarg‘alar sud qilinadi va aybiga yarasha jazo belgilanadi. Masalan, biror qarg‘a yosh palaponning og‘zidagi luqmasini tortib olsa, unga sud tomonidan to ucholmaydigan bo‘lib qolgunicha bitta qo‘ymay patlarini yulish jazosi tayinlanadi. Uning patlarini shu qadar yulib tashlashadiki, natijada aybdor qarg‘aning o‘zi ham haligi palapon kabi ucholmaydigan, zaif bo‘lib qoladi.

Sherigining inini egallab olgan yoki uni buzgan qarg‘aga jabrlangan qarg‘a uchun yangi uya qurib berish vazifasi yuklatilar ekan. Qarg‘alar mahkamasi, odatda, birorta ekinzor dalada yoki kengroq maydonda olib boriladi. Avvaliga mahkama hay’ati a’zolari belgilangan joyga kelishadi va shundan keyin ayblanuvchi qarg‘a qo‘riqchilar qurshovida, qattiq nazorat ostida maydonga keltiriladi. Muhokama boshlangach aybdor qarg‘a boshini quyi solib, qanotlarini tushirib, qag‘illamay gunohkorlarcha jim turadi...

Agar aybdor qarg‘aga o‘lim jazosi tayinlansa, qarg‘alar uni o‘tkir tumshuqlari bilan cho‘qib o‘ldirishadi. Qarg‘alardan biri yer qaziydi. Keyin o‘lgan qarg‘ani hammalari birgalashib, ehtiyotkorlik bilan chuqurga tashlab, ustidan tuproq tortib ko‘mishadi...

– Qarg‘alar yurtimizga qishda keladi, shundaymi, oyijon? – so‘radi Sardor.

– Albatta, qarg‘alarning tashrifi kuz va qish fasli kelganidan, ya’ni kunlar sovushidan darak beradi. Ular shu ikki faslda dehqonlarning ekinlariga ziyon yetkazmagan holda yerning eng chuqurlarigacha joylashgan zararkunanda hasharotlardan tozalaydi. Bu ularning odamlarga bergan beminnat yordamidir. Shundan ham bilish mumkinki, bu ongli qushlar insonlar kabi nima yaxshi-yu, nima yomon ekanligini ajrata olishadi.

Sardorjon, qushlarning turi bisyor. Biz sen bilan hali ularning har biri haqida alohida suhbatlashamiz, xo‘pmi o‘g‘lim, – dedi Sayyora opa suhbatni yakunlab.

– Qoyil, “osmondan tushgan yong‘oqlar” qarg‘alar haqida menga shuncha ma’lumot berdi, – Sardor shunday dedi-yu qo‘lidagi yong‘oqlarni tosh bilan chaqib hovlining o‘rtasiga qo‘ydi. O‘zi esa berkinib qarg‘alar kelishini kuta boshladi. Axiyri charchaganidan toqati toq bo‘lganicha uyga kirdi. Ovqatlangach, qo‘liga boshini qo‘yganicha oynadan yong‘oqlarga qarab o‘tiraverdi. So‘ng uxlab qoldi. Chamasi yarim soatlardan keyin uyg‘onib hovliga yugurib chiqqan Sardor supa ustida yong‘oqlarning faqat po‘stlog‘ini ko‘rdi va boshini silkitganicha:

– Voy, ayyor qarg‘alar-yey! Meni kuzatayotganimni sezishgan ekan-da, – dedi.

Osmonda xuddi “gaplaring to‘g‘ri” degandek bir to‘p qarg‘alar qag‘illab uchardi...