Сора Эшонтўраева (1911

Сора Эшонтўраева (1911 – 1998)

Ўзбекистон халқ артисти – Сора Эшонтўраева 1911 йил 26 Октябрь (8 Ноябрь) куни Наманган вилоятининг Янгиқўрғон туманидаги Бешбулоқ қишлоғида туғилган. Миллати ўзбек.

Ёшлигининг эрта паллаларида, отасининг вафотидан сўнг онаси Сорани бошқа икки фарзанди каби тарбияланиш учун бошқа оилага топширган. 11 ёшидан Тошкентдаги Зебунисо номидаги қизлар мактаб-интернатида тарбияланган, ҳаваскор тўгаракларда иштирок этган, сўнгра, драматик труппаларининг оммавий спектакль саҳналарида иштирок этган.

1927 йил Москвадаги Ўзбек маънавият маънавият уйи қошидаги Ўзбек давлат драматик студиясини тамомлаган, Р. Симонов, Л. Свердлин, И. Толчанов синфида таҳсил олган. Мазкур студия битирувчилари Ҳамза номидаги Ўзбек драма театри асосини ташкил этишди.

1927 йилдан Марказий ўзбек труппаси актрисаси (1929 йилдан Ҳамза номидаги ўзбек давлат драма театри, 2001 йилдан Ўзбек Миллий Академик драма театри), (Самарқанд, 1931 йилдан Тошкентда). 1943 – 1946 ва 1953 – 1960 йиллар театр директори.

Актриса ижодига илиқлик ва ҳаётий ҳаққонийлик хос, у қаҳрамон тимсолини чуқур ва драматик тарзда очиб беришга интилган.

1946 – 1955 ва 1981 – 1985 йиллар — Ўзбекистон театрлари жамият бошқармаси раиси.

1998 йил вафот этган. Тошкентдаги Чиғатой қабристонига дафн этилган.

Оиласи:

Турмуш ўртоғи – Аброр Ҳидоятов (1900 – 1958), театр актёри, Ўзбекистон халқ артисти (1945)

Таржимаи холи:

1939 йилнинг 15 сентябрь куни Катта Фарғона каналининг тантанавор очилиши бўлиб ўтди.

Каналнинг очилиш куни бутун халқ байрамига айланди. Канал тубидан сув кетишига қадар тантанали намойишлар бўлиб ўтди. Олдинда бутун республикага маълум, афсонавий артист учта аёл борарди – Тамара хоним, Мукаррама Турғунбоева ва Сора Эшонтўраева, уларнинг бари Фарғона водийсида туғилган эди. Уларнинг кетидан Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби – Усмон Юсупов, халқ депутатлари кенгашининг раиси Абдужаббор Абдурахмонов ҳамда Ўзбекистон ССР Олий Кенгаши Раёсатининг раиси Йўлдош Оҳунбобоевлар борарди. Канал йўли бўйлаб карнайлар ўрнатилиб, улар орқали мусиқа жарангларди, қўшиқчилар, шоирлар, ёзувчилар, бастакорлар иштирок этишарди. Ҳамид Олимжоннинг ҳаяжонли овози йиғимсираб шеърлар ўқирди.

Бу эсда қоларли кун эди. Каналнинг икки қирғоғи бўйлаб ушбу чинакам бутун халқ байрамини қутлаб, халойиқ одам турарди. Ярим кечгача давом этган байрамда артистлар чиқишлар қилар, дўмбиралар, карнай-сурнайлар овози жаранглади. Республиканинг барча раҳбарияти бу кун шу ерда эди. Улар халқ билан бирга эди.

Сора Эшонтўраева ўша куни 27 ёшни қарши олди, аммо у бутун республикага машҳур эди. У Ўзбекистон халқ артисти, республика Олий Кенгаши депутати бўлиб, ўзбек саҳнаси жавоҳири ҳисобланарди, Ҳамза номидаги Ўзбек академик театрининг етакчи актрисаси бўлган.

Лекин унинг ҳаёти оғир бошланган. У 1912 йил Наманган вилоятининг кичкинагина Бешбулоқ қишлоғида туғилган. Отаси ёшлигида вафот этади ва оиласида яшаш учун ҳеч нарсаси қолмай, онаси ўзининг уч нафар фарзандини бошқа оилага тарбияланиш учун топширади. Онаси камбағал фарзандсиз чўпон эшиги тагига ташлаб кетганда, Сора бор-йўғи уч ойлик эди. Улар учун фарзанд Худонинг марҳамати бўлиб, унга Сора деб исм қўйишади. Уларнинг ҳеч нарсаси йўқ эди. Ўгай отаси қўйлар боқар эди, аммо ота-онаси унга асосий нарсани – меҳрни беришди. Бу камбағал инсонларга Сора бир умр миннатдор бўлиб ўтади. Камбағал инсонлар муҳаббати боқий ва самимий бўлади. Соранинг ёшлиги оғир, камбағал ва ҳақоратномус ўтган. Бир куни бой Сорага ҳайитда қизининг эски кўйлагини совға қилади. Бу Сора кийган биринчи ҳақиқий кўйлак эди. Онаси кўйлакни ювиб, бўйига мостлаб, тўғирлаб беради ва эртасига Сора кўйлакни кийиб, энди бойнинг боллари у билан барча сингари ўйнашади деган умидда, югуриб кўчага чиқади. Аммо болалар шу заҳотиёқ кулишади, улар шойи ва баҳмал кийган бир вақтда, Сора ранги ўчган, эски кўйлакда эди. Бу болаларнинг қалби нозик бўлиши ҳақидаги биринчи адолатсиз дарс эди. Йўқ, болалар қўйбоқарнинг боласини, устига-устак етимни қабул қилишмади. Сора уйига югуриб кириб, онасининг қучоғига отилди ва ўкириб йиғлаб юборди. Онаси қўлдан келганча тинчлантириб, қўй қизим, йиғлама, Худо меҳрибон ва адолатли, сенинг ҳаётингда ҳам қачондир байрам бўлади. Худо сени ёлғизлайтмайди, дерди.

Октябрь инқилоби Сора ҳаётини тубдан ўзгартириб юборади. Бойлар қўлида ишлаган отаси қочиб, бор бойлигидан, чорва ва ерларидан айрилади. Фарғона водийсига очарчилик даври келади. Барча шаҳарга интилади. Соранинг оиласи ҳам Тошкентга кетишга қарор қилади. Ўзининг хотираларида (хали нашр этилмаган) Сора Эшонтўраева мол-мулкларини ота-онаси осонлик билан олиб ўтишганлиги ҳақида ёзади. Отаси бўйрани, ёстиқни, иккита адёлни, онаси эса кичик қозон, идиш-товоқларни кўтариб боради, олти яшар Соранинг қўлига қумғон ва темир чойнакни бериб қўйишади. Икки кундан сўнг улар Тошкентга етиб келишади. Улар янги шаҳардаги ҳозирги Педагогика институтига яқин жойдаги Касьяновск тор кўчасида маҳаллий ишчи хонадонидан хона олиб, ўша ерга ўрнашишади. Туман Тошкент-Оренбург темир йўлининг рус ишчилари билан банд эди. Ён-атрофдагиларнинг бари рус тилида сўзлашар, аввалига, Сора яқин қўшнилари билан тил топишиши қийин бўлган. Улар туғилган кунларга, арча байрамларга чақиришар, совғалар ҳадя этишар эди. У янги дунёга яқинлашгиси келди. Уларнинг аввалроқ эшитилмаган Женя, Валя, Нина, Маша ва бошқа исмларини ўргана бошлади. Умрининг охиригача Сора улар билан дўстона муносабатда бўлади ва кўп тарафдан уларга ёрдам беради. Эҳтимол, Сора тил ўрганишга алоҳида қобилиятли бўлган, зотан, у тез орада рус тилини эркин эгаллаган. Отаси ва онаси умрининг охиригача рус тилини ўргана олишмаган ва Сора улар билан қўшнилари ўртасида таржимон бўлган.

Ҳаёт ўзгариб борарди. Тошкентда болалар уйлари очилиб, етим болаларни овқатлантиришар, кийинтиришар, ўқитиб, тарбия беришарди ва ҳатто, касбга ҳам ўргатишарди. Бу ерда янги Ўзбекистон авлоди туғила бошлади. Ҳамма ота-оналар ўз фарзандларини болалар уйига беришга интиларди, болаларга ота уйидан кўра болалар уйи кўпроқ ёқарди. Тарбиячиларнинг катта қисми Қозондан чақиртирилган татар маърифатпарварлари бўлишган. 1922 йил Сора Зебинисо номидаги 2-сонли қизлар мактаб-интернатига қабул қилинади. Бу ерда драмтўгарак ташкил этилиб, уни таниқли шоир, жадидчи Абдурауф Фитрат бошқарган. Тарбияланувчилар учун махсус “Етим” номли саҳна асарини ёзиб, унда умрбод жонсиз она томонидан қўриқланувчи етимликнинг аччиқ ҳиссасини очиб беришга ҳаракат қилган. Саҳна асаридаги ролига кўра, етим-қиз ҳар куни онасининг қабрига келиб, ундан адолатсизликлардан ҳимоя қилишини сўрайди. Бир нечта тарбияланувчи уни ижро этиб кўришди, аммо уларнинг ижросидан Фитрат қониқмайди. Фитрат Соранинг ижросига эътибор қаратади. Натижа ёзувчини ҳайратда қолдиради. Сора унда бутун умри етимликда ўтган — ўзини ижро этади. Интернатнинг бадиий раҳбари Али Ардобус билан бирга улар Сорани актриса бўлиши кераклигига қарор қилишади.

Бу вақтлар ёзувчи Чўлпон янги иқтидор соҳибларини Москвадаги театр студиясига жўнатиш учун ахтармоқда эди. А. Фитрат студиясига Сорани қўшишни таклиф қилади. 1925 йил Сора Москвага кетади ва Кичик Брон кўчасидаги Рябушинский саройида жойлашган Ўзбек маънавият уйи қошидаги театр студиясига бирлашади. Студияга келганидан бир йилдан сўнг у пианинода яхши чалишни бошлайди, Станиславский драма мактабининг барса нозик жиҳатларини тушуниб олади. Студия бошқарувчиси Чўлпон унга катта ҳурмат билан қарайди. У Сорага тўғри ўзбек тилини ўргатади. Чўлпоннинг хотини рус аёли бўлиб, унга рус тилини ўргатади. У Сорага И. С. Тургеневнинг “Дворян уяси” китобини совға қилиб, уни Сора чин дилдан ўқиб чиқади. Сора С. Есениннинг шеърларини катта қизиқиш билан ўқийди. У Соранинг севимли шоирига айланади.

Москва студиясининг битириши билан, ўзбек драматик театрининг биринчи қалдирғочлари Ўзбекистонга қайтишни бошлайди ва у вақтлар таниқли режиссёр Маннон Уйғур томонидан бошқарилган Карл Маркс номидаги театр базасидаги Марказий ўзбек драматик труппаси артистлари бўлиб етишади. 1928 йил труппа Ҳамза номидаги ўзбек драматик театрига ўзгартирилди ва Самарқанддан республиканинг пойтахти бўлмиш Тошкентга кўчирилади. Шу вақтдан эътиборан, Сора Эшонтўраевнинг нафақат ишда, балки ҳаётида ҳам ақл бовар қилмас кўтарилишлари бошланади. 1929 йил у театрдаги бўлажак буюк шериги Аброр Ҳидоятовга турмушга чиқади. 1930 йил улар ўғил фарзандлик бўлиб, унга Гога деб исм қўйишади. Бу театрнинг биринчи фарзанди бўлиб, унга жамоавий исм қўйилган. Бола туғилишидан сал олдинроқ, Сора Файконинг “Портфель кўтарган одам” саҳна асарида ўн беш яшарли йигитча ролини ижро этиб, унинг исми Гога бўлади.

Мажлисда бутун жамоа бир овоздан Сора ва Аброрларнинг ўғлига Гога деб исм қўйишга қарор қилади. Театр диреткори Ёқуб Алиев мажлисда: “Биринчимиз келажакдаги барча муваффақиятларингизнинг ҳамроҳи бўлсин”, дейди.

Шуҳрат Соранинг бутун ижодига ҳамроҳ бўлди. 1935 йил театрда Шекспирнинг “Гамлет, болалар шаҳзодаси” саҳна асари қўйилди. Бу Аброр Ҳидоятов ва Сора Эшонтўраева жуфтлигининг юлдузли чўққиси эди. Таржимани Чўлпон ўгирган.

1937 йил республика Олий Кенгаши сайловлари бўлиб ўтади. Она қишлоғи Бешбулоқ депутатлик учун унинг номзодини илгари суради. Сора болаликдаги тенгдошлари, дўстлари Усмон Мамашаев, Исоқ Дадабаевлар билан кўришади, улар колхоз раиси каби мансабларни эгаллашган эди, улар билан ёшликдаги севимли жойларини айланиб чиқишади. 1937 йилнинг декабрида у Ўзбек ССР Олий кенгаши депупатлигига сайланади. Бу янги ҳаёт бўсағаси эди. Умуман олганда, 1937 йил унинг ҳаётида ўзгача бўлган. 1937 йилнинг июнида Москвада ўзбек санъати ва адабиёти ўн кунлиги ташкил этилди. У катта муваффақият билан ўтиб, театрга академик унвони берилган ва унга ЎзССР Халқ артисти унвони берилади.

1943 йил у Ҳамза номидаги театр директори этиб тайинланади. Бу жуда масъулиятли лавозим эди.

Сора, деярли йигирма йил театр директорлиги лавозимида ишлаб, маъмурият лавозими билан ижодини уйғунлаштиради. Унинг жамоадаги нуфузи ортади ва бу вақт ичида ҳеч қандай эътибор бўлмайди. У театр жамоасини Тошкент театр институти битирувчилар билан янгилайди. Эллигинчи йиллар театрга Яйра Абдуллаева, Рихси Иброҳимова, Эркли Маликбаева, Ирода Алиева, Ёқуб Аҳмедов, Турғун Азизовлар киради. Ёш актёрлар тез орада, жамоанинг етакчи аъзоларига айланади. Театр директори театрда барча йўналиш инновацион санъатга қаратилган юқори ижодий кайфият ярата олган. Сора янги бадиий рaҳбар Александр Гинбузни топади ва ёш иқтидор эгаларини олға суриш, хизмат кўрсатган артистларнинг янги қирраларини намоён этишга қаратилган репертуар ҳам янгиланади. Соранинг қувончини чегараси йўқ эди. Унинг ёши бор-йўғи 43 да эди. Театр республикадаги иқтидорли актёрлар ўчоғига айланган эди.

Соранинг шижоатини жамоатчилик ҳам, республика раҳбарлари ҳам юқори баҳолашарди. 1949 йил Ўзбек театр жамияти яратилди, Сора биринчи раиси этиб сайланади ва кичик чекиниш билан 35 йил давомида ушбу лавозимни эгаллайди. Ушбу ташкилот туфайли Ўзбекистон театрининг умумижодий даражаси кўтарилади. У маданият вазирлигининг бадиий кенгаши аъзосига айланиб, республикада театр санъати ривожланида фаол таъсир кўрсатади. У театр санъатида шубҳасиз обрўга эга эди, унинг сўзи хулосаларда ҳал қилувчи кучга эга эди. 30 йил ичида у бирорта ҳам мажлисни қўйиб юбормаган.

1956 йил делегацияси парламенти таркибида Ҳиндистонга ташриф буюради. Ҳиндистоннинг атоқли арбоблари билан учрашув унинг қалбида ўчмас из қолдирди. Ўзининг чиқишларида у завқ ила Ж. Неру, Индира Ганди, Кришна Менонлар ҳақида гапирган. У кўплаб мамлакатларда бўлган, хусусан, Эрон, Хитой, Ҳиндистон, Австрия, Англия ва бошқалар. У кўплаб xорижий биродарлар орттирган ва улар билан доимий ёзишмалар олиб борган ва албатта, алоҳида эътиборга лойиқ дўсти Кентерберийск черковидан Хьюлетт Жонсон бўлиб, уни “Отелло” спектаклида кўрган ва “My Desdemone” (Менинг Дездемонам) деб чақирган.

У саҳнасиз ҳаётини тасаввур қила олмасди. 100 дан ортиқ роллар ижро этган ва уларнинг бари спектаклларда бош роль бўлган. Оилавий ҳаёт чинакам аёллик бахтининг кўрсатгичи эди. Ишдаги ҳеч қандай муваффақият, ҳеч қандай ҳаётий ютуқлар аёлнинг оналик ва уйдаги бекалик бахтини боса олмайди. Буларсиз барча бемаънодир. Соранинг турмаш ўртоғи буюк Аброр Ҳидоятов унинг доимий шериги бўлган. Улар Гога (1930 й.) ва Тимур (1932 й.) исмли икки нафар ўғил фарзанд кўришди ва уларни жуда яхши кўришарди.

У шоҳмотни жуда яхши ўйнаган ва Гогани ҳам ўргатган. Гога спорт устаси номзоди шарафига эга бўлган. Тимурга эса расм чизиши учун мольберт ҳарид қилади. Деярли, ҳар куни китоблар олиб келади ва болаларнинг нутқини ва эшитиш қобилиятини ривожлантириш учун оғзаки жамоавий китобхонликлар ўтказади. Гога тарихшунос бўлиб етишди, у Москва университетини битирган ва 39 ёшида докторлик диссертациясини ёқлади, 40 ёшида эса профессор бўлди. Тимур атоқли меъмор бўлди, у ҳам фан доктори ва профессор даражасига эришди. У ўз фарзандларига шундай тарбия берди. Етимлик тақдирига дош бериб вояга етган Сора буюк она бўлди. Улар оналарини жонидан ортиқ кўрардилар.

Умрининг охиригача Соранинг ижоди сўнмади. Аммо вақт бўйсунмайди. 1941 йил “Отелло” спектаклининг тантанали намойиши бўлиб ўтди, Сора яна бир қатор роллар ижро этиб, унинг янги ижод қирраларини очиб берарди. Булар: Уйғун ва И. Султоновларнинг саҳна асаридаги Гули ва Чингиз Айтматовнинг “Она ер”идаги Тўлғаной, Софоклнинг “Шоҳ Эдип”идаги Йокаста, америкалик ёзувчи Стоуннинг “Буёғи жимлик” саҳна асаридаги Жейн.

Буларнинг бари турли давр ва халқларга оид роллар эди, аммо Сора умуминсоний қадриятларни топа олган ва ҳар бир роли санъат шоҳ супадаги янги қадам бўлди. У бошқа актрисалар орасида қалб кенглиги ва соддалиги билан ажралди. Ундан ўзига хос жозиба, илиқлик ва самимийлик тароват сочар эди. Уни бутун республика танир ва ҳурмат қилар эди, у чинакам халқ қизи эди. Унинг на саҳнада, на ҳаётда рақиби бўлмаган. У давр қизи эди ва ўз ишига, она Ватанига содиқ ҳолда, ҳаётдан 1998 йил кўз юмди.

Мустақил Ўзбекистон ҳукумати унинг ижодини, республикага ва халқига садоқатини юқори баҳолар эди. 1993 йил у “Соғлом авлод учун”, 2004 йил вафотидан сўнг “Буюк хизматлари учун” олий мукофотлар билан тақдирланган.

Сора Эшонтўраева 1998 йил ҳаётган кўз юмган.

Мукофот ва унвонлари

Ўзбек ССР Халқ артисти (1937)

“Иккинчи жаҳон урушидаги эзгу хизматлари учун 1941—1945 йиллар” медали
“Улуғ Ватан урушининг ўттиз йиллик ғалабаси 1941—1945 йиллар” медали
“Улуғ Ватан урушига қирқ йил 1941—1945 йиллар” медали
У. Шекспир номидаги мукофот.

“Соғлом авлод учун” ордени, (1993)

“Буюк хизматлари учун” ордени (2004 – вафотидан сўнг)

Театрдаги роллари

1927 — “Маликаи Турандот” К. Гоцци — Адельма

1927 — “Икки мулозим хизматкори” К. Гольдони — Беатриче

1928 — “Ҳужум” В. Г. Ян ва Чўлпон — Турсуной

1929 — “Икки коммунист” К. Яшин — Дилбар

1929 — “Портфель кўтарган одам” А. М. Файко — Гога

1931, 1944 — “Қўй чашмаси” Л. де Веги — Лауренсия

1931 — “Ёндирамиз” К. Яшин — Ўлмас

1935 — “Ҳамлет” У. Шекспир — Офелия

1936 — “Номус ва муҳаббат” К. Яшин — Онахон