ДАВЛАТ ТИЛИ – МИЛЛИЙ ДАВЛАТЧИЛИКНИНГ ПОЙДЕВОРИДИР

Ўзбек тили ўзининг турли ривожланиш босқичларидан ўтиб, ҳозирги кунга келиб, миллий давлатчиликнинг пойдевори сифатида шаклланди. Ўзбекистон ҳали мустақилликка эришмай туриб, ўзбек тили расман давлат тили мақомига эга бўлди. Бу 1989 йилнинг 21 октябрь куни қабул қилинган "Ўзбекистон Республикасининг Давлат тили ҳақида"ги Қонуни билан тасдиқланди ва таъминланди.

Шу муносабат билан айтиш жоизки, ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши – миллий тикланиш ва давлат мустақиллигининг муҳим рамзи ҳисобланади. Ушбу қонун қабул қилинган кун Ўзбекистон халқи учун муҳим сана бўлиб қолди. Зеро, ўзбек тили мустақил давлатимизнинг миллий ғоя ва манфаатларини акс эттирувчи ягона расмий тил мақомига эга бўлди.

XX асрнинг бошларида ўзбек адабий тили ёзувчи, шоир ва тилшунослар туфайли янада шаклланиб, сайқалланди ва кейинчалик республиканинг давлат тили сифатида расмий мақомга эга бўлгани билан ҳам янада аҳамиятлидир. Ўзбек тили фонетик, грамматик ва лексик жиҳатдан ўзига хос хусусиятларга эга бўлган, сермазмун ва бой маданий-тарихий анъаналарга асосланган тилдир.

Мустақиллик йилларида ўзбек тили муқобил ва замонавий сўзлар билан бойиди, ўзининг лексик-грамматик тизими жиҳатдан янада такомиллашди. Ўзбек тили ҳозирда мустақил Ўзбекистон Республикасининг миллий ва давлат тили сифатида маданий, маърифий, илмий ҳаётда, оммавий ахборот воситаларида, таълим тизимида фаол қўлланилмоқда.

Ўзбек тили ўз тарихида бир қатор босқичларни босиб ўтди. Бу тил қадимдан минглаб йиллар давомида шаклланган, ўзига хос луғат бойлиги, грамматик қурилиши, фонетик тизимига эга бўлган бой ва кўп қатламли тилдир. Тўпланган маданий-тарихий мерос, адабий ёдгорликлар ушбу тилнинг салоҳиятини яққол намоён қилади.

Давлат томонидан ўзбек тилини тараққий эттириш ва унинг обрў-эътиборини оширишга қаратилган кенг кўламли дастурлар қабул қилинди. Ўзбек тилининг маданий, ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва бошқа соҳаларда қўлланилиши кучайтирилди. Таълим тизимида ўзбек тили ва адабиётининг ўрни кенгайтирилди, уни ўқитиш сифати ошириб борилди.

Ўзбек тилининг давлат тили мақомига эга бўлгач, ўзбек тилининг ривожланиш суръатлари сезиларли даражада ортди. Миллий тилимизни ҳар қандай шароитда қўллаш, уни ривожлантириш ва мустаҳкамлаш имкониятлари кенгайди. Бу эса мустақил давлатимизнинг миллий ғоя ва манфаатларини ифода этишда унинг ўрнини янада оширди.

Давлат тили мақомининг қўлга киритилиши мамлакатда миллий тилга бўлган эътиборни янада кучайтириб, ўзбек халқининг ўз тилига бўлган муҳаббати ва ифтихорини янада оширди. Бугунги кунда ўзбек тили маданий, маърифий, ҳарбий, илмий-техник ва бошқа соҳаларда фаол қўлланилмоқда.

Ўзбек тилининг давлат тили мақомига эга бўлишига олиб келган асосий омиллар

Ўзбек тилининг давлат тили мақомига эга бўлиши Ўзбекистоннинг мустақилликка эришиши ва миллий тикланиш жараёнлари билан чамбарчас боғлиқ. Мустақиллик арафасида ва истиқлол қўлга киритилгач, Ўзбекистонда ўз миллий ва давлат манфаатларини ифодаловчи, халқнинг умумлашган ғоя ва қадриятларини акс эттирувчи ягона расмий тилни шакллантириш зарурати юзага келди.

Аввало, юртимизда давлат тили мақомининг қўлга киритилиши Ўзбекистоннинг миллий ўзлигини, мустақил давлатчилигини тиклаш ва мустаҳкамлаш жараёнининг ажралмас қисмига айланганидан далолатдир. Бу орқали мамлакатнинг суверенитети ва халқнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи мустаҳкам таъминланди.

Шунингдек, ўзбек тилининг давлат тили мақомига эга бўлиши унинг маданий, ижтимоий-сиёсий, илмий ва иқтисодий ҳаётда устувор ўрин эгаллаши, ривожланиши, юксалишига замин яратди. Бу орқали ўзбек тилида олиб борилган ишларда ягоналик ва аниқ-равшанлик юзага келди.

Айни пайтда, кўп миллатли халқимиз орасида ўзбек тилига бўлган эътибор ва ҳурматни оширди, унинг обрўсини мустаҳкамлади ҳамда миллий ўзликни англаш, миллий ғурур ва ифтихор туйғуларининг ривожланишига хизмат қилди.

Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилгандан кейинги ривожланиш йўналишлари

Ўзбек тилининг ривожланиш йўналишлари кўп қиррали ва кенг кўламли тарзда амалга ошириб келинмоқда. Бу борада айниқса, маданий ва иқтисодий соҳалардаги ўрни ва нуфузини алоҳида таъкидлаш мумкин.

Маданий соҳада ўзбек тили расмий ва бошқарув тили сифатида мустаҳкамланди. Унинг қўлланиш доираси кенгайиб, таълим тизимида, олий ўқув юртларида, илмий тадқиқот муассасаларида, ОАВда кенг қўлланила бошлади. Бу эса ўзбек тилининг маданий-маърифий, иқтисодий, ҳуқуқий ва бошқа соҳаларда юксалиши ва ривожланишига хизмат қилмоқда.

Маданият соҳасида ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги мақоми унинг қўлланиш доирасини янада кенгайтирди. Ушбу тил давлат органлари, театр ва бошқа муассасалар, корхоналар, маҳаллий ҳокимият, ишлаб чиқариш ва бошқарув соҳаларида расмий тил сифатида мустаҳкамланди. Бу эса миллий маданиятимизнинг барқарор ривожланиши ва барча соҳаларда фаолиятнинг самарали ташкил этилишига имкон бермоқда.

Ўзбек тилининг давлат тили мақомига эга бўлиши, ҳаётнинг барча жабҳаларида фаол қўлланилиши ва мавқеининг юксалиши ўзбек халқининг ўз миллий ва маънавий қадриятларини англаш, сақлаш ва ривожлантириш йўлидаги муҳим қадамлардандир.

Ўзбек тилининг ҳозирги ҳолати ва мустақил Ўзбекистоннинг тараққиётидаги ўрни

Мустақилликнинг ўттиз йилдан ортиқ даври ичида ўзбек тили муҳим ривожланиш босқичларидан ўтди. Бугунги кунда ўзбек тили мустақил Ўзбекистон Республикасининг давлат тили сифатида мамлакатимизнинг сиёсий, иқтисодий, маданий ҳаётида етакчи ўрин эгаллайди.

Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги мақомини мустаҳкамланиши Ўзбекистон халқининг ғоявий-мафкуравий ва маънавий уйғонишига, миллий ўзлигини англашига хизмат қилади. Бу эса мамлакатимизни тинч ва барқарор ривожланиш йўли сари дадил бошлайди. Шу боис, ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги ўрни ва аҳамияти Ўзбекистоннинг жадал тараққиёти учун муҳим омил ҳисобланади.

Умуман олганда, ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши – миллий суверенитетни таъминлаш, мустақил давлатчиликни мустаҳкамлаш, халқнинг ўз тақдири ва бугунги ҳамда келажагини белгилаш учун муҳим замин яратади.

Тил сиёсати ва миллий тилни қўллаб-қувватлашга қаратилган давлат дастурлари

Ўзбекистонда мустақилликнинг илк йилларидан бошлаб ўзбек тилини қўллаб-қувватлаш ва унинг мақомини кучайтиришга қаратилган тил сиёсати амалга оширилиб келинмоқда.

Дастлаб, 1989 йил 21 октябрдаги "Давлат тили тўғрисида"ги қонун қабул қилинди. Бу қонун ўзбек тилини жамиятнинг барча соҳаларида кенг қўлланилишини таъминлашга йўналтирилган.

Бу борада қабул қилинган қатор қонун ҳужжатлари, дастурлар ва чора-тадбирлар муҳим аҳамиятга эга. Хусусан, 21. 10. 2019 йилдаги ПФ-5850-сонли Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Ўзбек тилининг Давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги Фармони қабул қилинди. Ушбу фармон ўзбек тили мақомига, унинг ҳуқуқий асосларига, ривожланиш истиқболларига доир қоидаларни белгилаб берди.

Шунингдек, 20. 10. 2020 йилдаги ПФ-6084-сонли Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Мамлакатимизда ўзбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги Фармони қабул қилинди.

Ушбу ҳужжатлар асосида "Ўзбек тили давлат тили сифатида тараққий этганлиги, кенг қўлланилганлиги ва жамият ҳамда давлатнинг бошқарувида илғор ўрин тутганлиги" эътироф этилиб, унинг мавқеини янада ошириш бўйича тизимли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.

Айни пайтда, миллий тилимизни ривожлантириш, унинг замонавий илмий-техник, технологик, ахборот технологиялари асосида такомиллашиши ҳамда жаҳон тилларига мослаштирилиши ва бошқа давлатларда тан олиниши учун қўшимча инвестиция (сармоя)лар ажратилмоқда.

Хулоса қилиб айтганда, тил сиёсати Ўзбекистонда давлат дастурлари ва миллий қонунчилик асосида изчил ҳамда мақсадли равишда амалга оширилаётганлигини таъкидлаш мумкин.

Бобур ҲАМРОЕВ – Ўзбекистон Театр Арбоблари уюшмаси ходими, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси, драматург ва сценарист.