Қадимий Бухоро – ўзбек маданиятининг бешигидир

Қадимдан илм аҳли Бухоро мадрасасида таҳсил олиб, билимларини ошириш учун ўзга юртлардан ҳам келишган. Бухоро – мамлакатимиз тарихи ва тилининг ривожида беқиёс аҳамиятга эга.

Барча вилоятларнинг ўз шеваси бўлгани каби, Бухоро тили ва шевасининг ўзига хос хусусиятлари, унинг ривожланиш босқичлари, анъаналари чуқур илдизга эга.

Бухоро тили ўзининг тарихий ва маданий анъаналари билан бошқа вилоятлардан фарқ қилади.

Бухоро илм-фан, санъат билан бир қаторда театр санъати анъаналарининг шаклланиши, таниқли театр арбобларининг ижоди, театр саҳналарида ишлатиладиган тил ва нутқ маданиятининг ўзига хослиги билан ҳам ажралиб туради.

Бухоро – Ўзбекистондаги энг қадимий шаҳарлардан бири. У XIII асрга қадар Мовароуннаҳр минтақасининг сиёсий, иқтисодий ва маданий марказларидан бири бўлган. Бухоро тарихи турли даврларда турли этник гуруҳлар ва маданиятлар таъсирида шаклланган.

Бухоро тилининг ўзига хос хусусиятлари шу даврлар давомида ривожланган. Шаҳарнинг географик ўрни, иқтисодий ривожи ва маданий алоқалари тил ривожига ўзига хос таъсир кўрсатган. Бухоро тилида ўзбек, форс, араб, туркий тилларнинг ўзаро таъсири кучли бўлган.

Бухоро тилининг ўзига хос лексик, фонетик ва грамматик хусусиятлари бор. Бу хусусиятлар маҳаллий менталитет ва қадриятлар билан чамбарчас боғлиқ.

Бухоро тилининг ривожланиш босқичларига назар ташласак, қуйидаги даврларни ажратиб кўрсатиш мумкин:

1. VI-XII асрлар – Бухоро тили қадимги Хоразм ва Мовароуннаҳр тиллари таъсирида шаклланган. Бу даврда Бухоро тилида араб, форс, туркий тиллардан ўзлаштирилган сўзлар мужассамлашиб, умумлашган.

2. XIII-XVI асрлар – Чингизхон ва мўғуллар истилоси даврида Бухоро тилида турк-ўғуз тили таъсири кучайган. Юкламалар, морфологик ва синтактик қурилишда ўзгаришлар кузатилган.

3. XVII-XIX асрлар – Бухоро хонлиги даврида маҳаллий ўзбек тил хусусиятлари ривожланган. Арабча ва форсча тиллардан ўзлаштирилган сўзлар кўпайган.

4. XX аср – Бухоро тили ўзбек адабий тилининг шаклланишида муҳим рол ўйнаган. Унда ўзбек тилининг бойлиги, бадиий ифода воситалари, лексик ранг-баранглиги намоён бўлган.

Бухоро хонлиги даврида ҳукмдорларнинг санъат ривожига қаратган эътибори

Бухоро тилининг ривожланишига таъсир кўрсатган муҳим анъаналар сифатида қуйидагиларни келтиришимиз мумкин:

- Бухоро илмий-адабий анъаналари (хонақоҳлар, мадрасалар, кутубхоналар);

- Бухоро шоир ва ёзувчиларининг ижодий фаолияти;

- Бухоро хонлиги расмий ҳужжатлари ва ёзма манбалари;

- Бухоро халқ оғзаки ижоди (эртаклар, достонлар, мақоллар);

- Бухоро театри ва саҳна нутқи анъаналари.

Бухорода театр санъати анъаналари ҳам қадимий тарихга эга. Бухоро хонлик даври (XVI – XIX асрлар) театр санъатининг ривожланишида муҳим босқич бўлган. Бу даврда Бухорода "сўзакийлик", "лалапардозлик" каби халқ томошалари ривож топган.

Бухоро XIX аср ўрталаридан бошлаб Россия империяси таркибига кирган бўлса-да, анъанавий қадриятларни сақлаб қолганлиги билан ҳам аҳамиятлидир.

Театр санъатининг шаклланиши ва ривожланишида таниқли театр арбобларидан Лутфулла Нарзуллаев, Ҳикмат Латипов, Шариф Қаюмов, Саъдихон Табибуллаев, Олим Хўжаев, Раззоқ Ҳамроев, Мухтор Ашрафий, Саттор Ярашев, Бахтиёр Ихтиёровнинг хизматлари катта бўлган. Улар томошаларда нутқ маданияти, тил ва услубнинг ўзига хос жиҳатларини ривожлантиришга эътибор қаратганлар.

Бухорода ишлатиладиган маҳаллий тил, адабий тил ва саҳнадаги нутқ маданиятининг ўзига хос хусусиятлари:

- Бухоро лаҳжасида ўзбек адабий тилининг лексик, фонетик ва грамматик жиҳатлари асос қилиб олинган.

- Бухоро шева ва лаҳжаларига хос сўз ва иборалар маҳаллий аҳоли орасида кенг қўлланилиши.

- Ўзбек, форс, араб ва туркий тилларнинг таъсири остида шаклланган ўзига хос ифода воситалари.

- Бадиий нутқнинг ўзига хос ритмик-интонацион хусусиятлари.

- Миллий ўзига хос қараш ва қадриятларни акс эттирувчи нутқ намуналари.

Бухоро театри саҳнасида актёрлар томонидан ифодаланадиган ва фойдаланиладиган тил ва нутқ маданияти анъаналарида адабий тил қоидаларига қатъий амал қилинади, яъни шева ишлатилмайди. Бухоро вилоят мусиқали драма театрида драматург, режиссёр ва актёрларнинг тил масаласига ёндашувида бу ўзига хос хусусиятлар яққол намоён бўлади.

Бухоро театри саҳналарида тил ва нутқ маданияти масаласига жуда катта эътибор берилади.

Бухоро шевасидан эса, халқ томошалари, қўшиқ ва рақсларда ҳам фойдаланиш ҳоллари кузатилади. Хусусан:

- Маҳаллий аҳолининг тўйлари, сайлларда маҳаллий лексика, идиомалар ва ифода воситалари қўлланади;

- Халқ қўшиқлари ва рақсларида Бухоро фольклорининг ўзига хос куй ва ритмларининг акс этиши;

- Рақсларда декорациялар, кийим-кечаклар ва бошқа безакларда Бухоро маҳаллий либослари, урф-одатлари ва анъаналари ифодаланади.

Бухоро театри саҳналарида тил ва нутқ маданиятига бундай эътибор қаратилиши Бухоро театр санъатида ўзига хос анъаналари ва мактабининг шаклланишига таъсир кўрсатган.

Бухоро театри анъаналари – бизнинг қадимий маданий мероcимиздир. Ушбу анъаналарни сақлаш, ривожлантириш ва келажак авлодларга етказиш олдимизга қўйган олий мақсадимиздир!

Моҳигул НАЗАРОВА – Бухоро вилоят мусиқали драма театрининг Адабий бўлим мудири, ёзувчи ва шоира, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.