КОТИБАНИНГ КИРДИКОРЛАРИ

Умр – оқар дарё, деганлари рост экан. Шувиллаб ўтаркан-кетаркан. Бундай бошни кўтариб, нафас ростлашга улгуролмас экансан. Улгурганингда эса...аллақачон фурсат ўтган бўларкан...

Албатта бекорчилару ишёқмаслар, дангасалар учун вақтнинг ўтиши қийин бўлса керак. Аммо Маъруф Маҳмудий бекорчи эмас. Ақлини танибдики, ишлагани ишлаган. Аввал болалиги пахта далаларида ўтди. Кейин институтнинг кечки бўлимида ўқиб, кундузи қурилишда ишлади.

Институтни битирар-битирмас заводга ишга кирди. Шунга ҳам, эҳ-ҳе, етти йилдан ошибди.

Бу давр ичида не-не эврилишлар юз бермади. Маъруф Маҳмудий ишлайверди. Аввал завод ҳиссадорлик жамиятига айлантирилди, янги замоннинг янги талабларини ғира-шира бўлса-да англаб тургани боисми, Маъруф бор пулига акция сотиб олди. Ўшанда уни мазах қилганлар ҳам бўлди. Йўқ, мўлжални тўғри олган эканми ёки омади келдими, ишқилиб, орадан икки йил ўтар-ўтмас Маъруф акциялари эвазига тузуккина фойда, яъни дивидент ола бошлади.

Шунга қарамасдан, йигит астойдил ишлашда давом этди. Тез орада у цех бошлиғи бўлди. Бир йил ўтиб эса, катта бир корхонанинг бош технологи. Иш яна кўпайди. Бош қашишга вақт йўқ эди. На шанба бор бу ишда, на якшанба... Ишламаган тишламайди, ахир...

Юмушдан ҳориб-чарчаб, жисмингдан мадор сўрилиб келганингдан сўнг эса ҳеч нарса ёқмайди. Маъруф ҳам учинчи қаватдаги уч хонали уйига аранг судралиб чиқар ва ўзини тўшакка ташлардию донг қотиб ухларди.

Иши юришмай қолган, охир-оқибат банкротликка учраган бир корхонани сотиб олишди. Маъруфни бу янги корхонага бош муҳандис қилиб юборишди. Алоҳида кабинети, котибаси, хизмат машинаси бор экан. Янги иш ўрнига бориш олдидан Маъруф атиги икки кунга, яъни шанба-якшанбага жавоб олди.

— Ишни душанбадан бошлайман, – деди Маъруф раҳбариятга.

Маъруфга омад тилаб қолишди. Хайрлашув олдидан дўсти Олимжон уни бир чеккароққа олиб чиқиб, бир гап айтиб қолди:

— Хафа бўлманг-у, жўра, лекин очиғини айтадиган бўлсам, менинг болам бу йил биринчи синфга ўқишга боради.

Маъруф ҳайрон қолиб сўради:

– Нима қилай шунга?

Олимжон кулимсиради:

– Ахир, мен сиздан бир ёш кичикман.

— Хўш?

— Гапнинг қисқаси шуки, уйланадиган пайтингиз ўтиб кетаяпти, жўра...

— ...

Маъруф тилини тишлаб қолди. Зеро, бу жуда долзарб масала эканлигини ўзи ҳам сезиб турарди. Ёш йигирма тўққизга қараб бораяпти... Уйдагилардан, қариндош-уруғлардан илон пўст ташлайдиган шунақангги гапларни эшитдики... Нима қилиш керак?

Заводда эрга чиқмаган қиз анқонинг уруғи. Бундай кўчага чиқишга, бирон қиз билан танишишга, ҳатто ота-онаси топган қариндош-уруғларининг қизлари билан бориб, бирров учрашиб, гаплашиб келишга ҳам фурсат йўқ. Нима қилиш керак?

Таклиф кутилмаганда Олимжоннинг ўзидан чиқиб қолди:

– Яқинда бир ажрашган ўртоғимиз бахтини топибди...

— Қаердан топибди? – ҳазиломуз оҳангда сўради Маъруф. – Қаерга тушиб қолган экан?

— “Бахт қуши” деган бир ташкилот бор экан. Ёлғиз эркак-аёлларни бир-бирига таништириб қўяркан.

Маъруфга бу таклиф ўтиришмади.

— Бир камим шунақа жойларга бориб юришим қолувди, – деди ғаши келганини яширмасдан.

— Карнайчидан бир пуф-да, жўра. Икки кун бекор экансиз.

Боринг, гаплашинг, Худо “Ол, қулим”, деб турган бўлса, ажаб эмас... Барибир, икки кунда қишлоққа бориб келолмайсиз. Душанбадан эса конвейерга шўнғийсиз.

Тўғрисини айтганда, Маъруфга бу таклиф жўяли туюлди. Дарҳақиқат, икки кун вақти бор. Душанбадан эса, иш деган уммонга шўнғийдию ундан қачон қайтиб чиқади... Шундай бўлса-да, бир муассасага бориб, “Менга рафиқа топиб беринг”, дейишга Маъруфнинг бўйни ёр бермади. Бу сафар ҳам Олимжон кўмакка келди. У дўстини мажбурлаб таксига ўтқазди-да, ўзи ёнига жойлашиб ўтириб олди. Оппоқ “Нексия” қушдай учиб, уларни “Бахт қуши” таништирув бюроси жойлашган бинога олиб келди. Барибир, Маъруфнинг ичкарига киришга оёғи тортмади. Ё бу масалада табиатан камтарлиги сабаб бўлдими, ишқилиб, Олимжоннинг ўзи ичкарига кириб кетди ва бир соатлардан сўнг бир даста сурат кўтариб келди.

Ў, бу қизларнинг гўзаллигини! Нима бало, шаҳарнинг бари сулув қизлари ёлғиз қолишганми? Бири биридан гўзал чеҳраларни кўравериб, Маъруфнинг боши айланиб кетди. Бу шаҳло кўзлар, бу ғунча лаблар, ол ёноқлар, найза киприклар, қайрилма қошлар... Суратлар-ку бир томони экан. Олимжон қизларнинг ўзлари ҳақида ёзганларини ўқий бошлаганида, Маъруф адойи тамом бўлди. Одатда, “Хушсурат, малоҳатли, чиройли, одобли, келишган, жой билан таъминланган қиз ўзига чекмайдиган, ичмайдиган умр йўлдоши излайди... Севиб қолсам, ёримни бошимда кўтараман...”, қабилидаги чорловлардан кейин алламбало рақамлар битиларкан. Маъруф буларнинг сирини сўраган чоғда, эшитган жавобидан қизариб кетди. Қарангки, булар неча ёшдалигининг, белининг ва...белининг юқорироқ қисмининг ўлчамлари экан. Бунча қизнинг орасидан ўзига маъқулини танлаш осон эмас экан. Маъруф ўйланди, ахийри, бирини танлади. Суратдаги кулимсирабгина турган қизнинг чақноқ кўзларими, қалдирғоч қанотидай ингичка қайрилма қошларими, нимасидир унга ёқиб қолган эди. Исми ҳам жисмига мос, Паризод экан... Қиз ёзган матнни ўқишди: “Ҳаёли, иболи, гўзал, оқила, ширинсухан, севган ёрини бошида кўтарадиган қиз ўзининг бир умрлик йўлдошини излайди...”. Ёши йигирма тўртда экан. “Худди орзу қилганимдай”, деган ўй ўтди Маъруфнинг кўнглидан.

Қолган ишларни Маъруфнинг паспортини олиб, ичкарига кириб кетган Олимжон бирпасда битириб чиқди. Учрашув эртага, соат ўн иккида, анҳор бўйида экан. Буни эшитган Маъруф ўнғайсизланиб сўради:

– Бунча тез?

Олимжон кулиб юборди:

– Сизга қолса, бир йил телефонда гаплашсангиз, иккинчи йил учрашувга чиқсангиз, учинчи йил уйлансангиз... Шундайми?

— ...

Қиз билан учрашувга чиқишнинг ўз ҳаяжони бўларкан. Буни Маъруф энди-энди, йигирма саккиз ёшида сезиб, ҳис қилиб турибди...

У яхшилаб ювиниб олиб, сўнг янги кийимларини танлаб-танлаб кийди. Шундан сўнггина учрашувга ошиқди. Йўл-йўлакай каттагина гулдаста сотиб олишни ҳам унутмади. Келишилган вақтдан ярим соатча ўтиб кетди. Бунга у табиий ҳол сифатида қарашга ўзини мажбур этди. Ахир, қиз бола дегани йигитдан бурун чопиб келиб турмайди-ку айтилган жойга... Туравериб чарчаган Маъруф ўриндиқлардан бирига жойлашиб олди-да, катта йўлга термулиб ўтираверди...

Бир пайт шундоқ ёнгинасида кимнингдир оҳиста йўталгани ва майин овозда:

– Сиз ўшами? – деганини эшитгандай бўлди.

Йигит шошиб, шу томонга ўгирилди. Қаршисида нотаниш жувон турарди. Тан олиш керак, бу жувоннинг нимасидир танишдай эди.

Маъруф шоша-пиша жавоб қайтарди:

– Кечирасиз, опа, яхши англамай қолдим, менга гапираяпсизми?

Жувон уялинқираб, бош силкиди. – Ҳа, – Сўнг йигитнинг ҳайрон бўлиб турганини сезди, шекилли, қўшимча қилди: – Мен Паризод бўламан!

Бирдан... Маъруфнинг нафаси ичига тушиб кетди. Бу жувон суратдаги Паризод эмасди. Тўғри, аллақаерларидадир ўхшашлик бордай. Аммо суратдаги соҳибжамол билан қаршисида турган асли ўртасида жуда-жуда катта фарқ бор эди...

— Кечирасиз... – дея олди ниҳоят бир ютиниб олган Маъруф. – Сизни танимабман.

— Ҳечқиси йўқ, – унчалик парво қилмади жувон. – Аввалига ҳамма шунақа аҳволга тушади.

Шу гапдан кейин аёлнинг ўзига қадалиб тикилиб турганини кўрган Маъруф қизариб кетди. Шу ҳижолатпазликдан қутулиш учун дарҳол ўрнидан туриб, гулни Паризодга тутди.

– Марҳамат.

Жувон гулни ҳеч бир истиҳоласиз оларкан:

– Раҳмат, – деб қўйди.

Маъруф бу пайтда жон алпозда қандай қилиб силлиққина кетиб қолиш учун баҳона изларди. Нима бало, буни сездими, бир пайт жувон андак пичинг оҳангида сўради:

– Кутилмаганда зарур ишингиз эсингизга тушиб қолдими дейман?

Маъруф баттар қизариб кетди. Сўнг ноилож минғирлади:

– Умуман олганда... умуман олганда...

— “Умуман-пумуман”ни йиғиштиринг, – деб қолди бир пайт жувон кескинроқ оҳангда. – Шунча вақт сарфлаб олдингизга келдим, энди мени ёқмади, деб жуфтакни ростлаб қолмоқчимисиз?

Йигит баттар ўнғайсизланди.

– Унақа демоқчимасдим...

Жувон шартта унинг гапини кесди:

– Лекин шунақа қилмоқчийдингиз... Аёл киши хафа бўладиям деб ўйламайсиз-а?

Олдиндан аёллар билан гаплашиб юрмагани учунми, Маъруф тамомила довдираб, калавасининг учини йўқотиб қўйди.

Паризод йигитга қаттиқ тикилди:

– Кеннойим билан... ажрашганмисиз?

— Йўғ-э, – деди Маъруф шоша-пиша. – Ҳали уйланмаганман.

— Ростданми? – аёл беихтиёр чапак чалиб юборди. – Буни қаранг-а. Роса йўлиқибман-ку. Неча ёшдасиз ўзи?

— Йигирма тўққизда. – Маъруф ниҳоят юрак ютиб сўради: – Сиз-чи?

— Менми? – аёл норози тарзда қошларини керди. – Аслини олганда-ку, аёлларнинг ёши сўралмайди. Бу ғирт маданиятсизлик. Аммо клубга одатда хотинидан ажрашган ёки хотини ўлган эркаклар келишини билардим.

— У ерда... у ерда... – чайналиб қолди йигит.

— Хўш, у ерга нима қипти?

— У ерда сизни... йигирма тўрт ёшда деб ёзишган экан...

Аёл пинак бузмади:

– Тўппа-тўғри. Ҳужжат топширганимда йигирма тўртда эдим. Ўшандан буён маълумотни янгилашмаган-да.

— Илгари... – тилининг учига келган саволни беришга қийналарди Маъруф. – Илгари турмуш қилганмисиз?

— Ҳа, албатта. Кейин характеримиз тўғри келмай, ажрашиб кетганмиз. Битта қизим бор. Ўзингиз-чи, ўзингиз нега уйланмагансиз? Ёки... – аёл овозига сирли тус берди, – эркаклик тарафдан сал камчилигингиз борми?

—Йўқ, камчилик йўқ, – деди Маъруф ўзини оқлагандек ҳижолатли оҳангда. – Шунчаки, иш билан бўлиб...

Аёл пиқиллаб кулиб юборди:

– Ҳа, буни синаб кўрсам ёмон бўлмасди.

Маъруф шолғомдай қизарди. У айни дамда бу ердан тезроқ кетишни орзу қиларди, холос.

— Ҳай, майли, – деди аёл ниҳоят муроса оҳангида. – Айтишади-ку, мажбурлаб севдириб бўлмайди деб. Сиз ҳали эрга тегмаган ҳурлиқо қизни қидириб юрибсиз, мен эса хотини ўлган ё хотинидан ажрашган эркакни... Хуллас, юлдузимиз юлдузимизга тўғри келмади... Хайрлашиш олдидан ҳеч бўлмаса бирон нима ейишга таклиф қиларсиз?

— Албатта, албатта, – деди йигит баттар каловланиб.

Айни дамда у ҳаммаси бу қадар тез ва осонликча тугаганидан мамнун ҳам эди. Паризод йўл бўйидаги бир қаҳвахонага бошлади. Жувон бу ернинг ўзини одами бўлиб қолганми, ишқилиб, уларни дарров ичкаридаги алоҳида хос хонага бошлашди. Шинамгина хонадаги безатилган стол атрофига ўтиришгач, Маъруфнинг атрофга безовталаниб аланглаётганини кўрган Паризод илжайиб қўйиб деди:

– Рестораннинг алоҳида хонаси шу. Лекин сиз қўрқманг, унчалик қиммат эмас...

Йигит довдираб қолди:

– Э, нега унақа дейсиз, гап пулда эмас...

Аёл йигитга синовчан тикилди.

– Нимада бўлмаса?

Рости, бу ҳақда ўйлаб ҳам кўрмагани учун Маъруф ҳар эҳтимолга қарши елка қисиб қўйди.

— Гап пулда бўлмаса ҳам, – деди аёл қониқиш билан, – ўша пулнинг қанчалигида!

Бу жумбоқли гап маънисини англамаган Маъруф яна бир бор елка қисиб қўйиш билан кифояланди.

— Энди, хонимга хизмат кўрсатинг, – деди Паризод столда турган ичимликларга ишора қилиб. – Айтгандай, нима иш қиласиз ўзи?

Баттар ўнғайсизланиб, лавлагидай қизарганча столдаги коньяк қопқоғини бураётган Маъруф негадир очиғини айтгиси келмай:

– Заводда... оддий ишчиман, – деб қўя қолди.

— Яхши, – деди аёл қадаҳга қуйилаётган коньякдан кўзини узмаган кўйи. Сўнг салгина зардалироқ оҳангда буюрди: – Қуйгандан кейин сал тўлатиб қуйинг-да бу зормандани! Ўзи ангишвонадай рюмка бўлса.

Чўчиб кетган Маъруф озгина коньякни дастурхон устига қуйиб юборди. Жувон норози тарзда нималарнидир тўнғиллаб қўйди. Иккинчи қадаҳдан сўнг, жувоннинг чиройи очилди. Шундан кейин жувон ўзини янада эркин тута бошлади. Паризоднинг очиқ-сочиқ гаплари, баъзан қўпол шаъмалари Маъруфни баттар уялтирарди...

Ниҳоят, бешинчи ё олтинчи қадаҳдан сўнг кўзлари чақнаб, ёноқлари ловуллай бошлаган Паризод очиқ савдога ўтди:

– Менга қаранг, йигитча, биринчидан, игна устида ўтиргандай типирчилашни бас қилинг-да, саволларимга аниқ жавоб беринг! Кейин, мени маст қилиб, қочиб қоламан, деб ҳам хомтама бўлманг. Мен бир ўзим бунақанги коньяклардан икки шишасини ичиб ташлай оламан... Иккинчидан, мен бугун чарчаб турибман, шунинг учун сиз билан мушук-сичқон ўйнаш ниятим йўқ. Кўриб турибман, мен сизга ёқмадим...

— Нега энди, – ҳижолат чекиб ғўлдиради Маъруф. – Сиз ажойиб, ёш аёлсиз...

Аёл йигитга очиқдан-очиқ мазахомуз боқди:

– Шу ажойиб, ёш аёл билан бир кеча ётишга неча пул берасиз?

Маъруф лол бўлиб қолди. Аёл мамнун ишшайди.

– Кўрдингизми, нафасингиз ҳам чиқмай қолди-я. Бироқ, очиғи, мен ҳам сиз билан бўламан, деб ўлиб турганим йўқ. Шунинг учун, гапни ошиқча чўзиб ўтирмасдан, мақсадга ўта қолайлик.

Паризод йигитга яна бир бор қаттиқ, баайни бир грамм ҳам ичимлик ичмаган жувондек тикилди.

– Бу қаҳвахона менинг... яқин танишларимдан бириники. Менинг уйим бу ердан икки юз қадам нарида. Мен ҳозир сизни уйга олиб кетишим, уйқу дори бериб ухлатиб қўйишим, кейин сизни қип-яланғоч қилиб ечинтириб, ёнингизда ўзим ҳам шу аҳволда сизни қучоқлаб ётишим, буни расмга олдириб, ҳар замон-ҳар замонда ўзингизга кўрсатиб қўйиб, қўрқитиб, тузуккина пул олиб юришим мумкин. Очиғи, менинг касбим ўзи шунақа. Аммо кўриб турибман, уйланмаган йигит экансиз, шунинг учун очиқчасига кўчганимиз маъқул: қанча берасиз?

— Бу нима деганингиз? – деди йигит тамомила эсанкираб.

— Бу шу деганимки, – деди аёл тишларини ғижирлатиб, – сизни тинч қўйишим учун қанча беришингизни билмоқчиман! Ё ҳалиям гапимни тушунмаяпсизми? Мен ҳаммасини очиқча айтаяпман. Бунинг қадрига етинг, лекин ҳаддингиздан ошманг. Тўғри, энди уйимга бормайсиз, бироқ ҳозир бир бақириб, “Мени зўрламоқчи бўлди!”, деб устимизга одам тўплаш қўлимдан келади. Айтдим-ку, қаҳвахона эгасининг ўзи ўнта гувоҳ топиб беради. Топиб бермаям кўрсин-чи! Мен билан ётганда олинган расмларни хотинингга кўрсатаман десамми... ўзи олдимга эмаклаб келади...

— Бунақалар кўпми? – деб сўрай олди ниҳоят Маъруф ҳорғин тарзда.

— Етарли, нолимайман, – истеҳзоли илжайди аёл. – Тирикчиликнинг айби йўқ.

— Ўзингиз асли нима иш қиласиз? – вақтдан ютишга урина бошлади Маъруф.

— Котибаман. Лекин бошлиғим “гаҳ” десам, қўлимга қўнади.

— Униям... шантаж қилиб...

— Албатта! – пинак бузмади жувон. – Шу пайтгача тўртта бошлиқ қўлимдан ўтди. Ҳаммасининг тизгини қўлимда бўлди. Худо хоҳласа, бешинчисиниям тизгинлаб оламан...

— Омад тилайман, – деди Маъруф.

— Менга қаранг, йигит, – деди аёл бу гал ошкора нафрат билан. – Очиғини айтаяпман, сиз кўнглимга ўтиришмадингиз. Умуман, сизга ўхшаш латтачайнар эркакларни жиним суймайди... Хўш, қанча берасиз?

— Лекин...

Аёл Маъруфга ачиниб қаради ва кўкрагини тўлдириб нафас олгач, аста-секин тирсиллаб турган кўкраги устидаги кофта тугмаларини еча бошлади.

— Ҳурматингизни қилгандим. Сизни тушунган йигит деб ўйлагандим. Энди ўзингиздан кўринг... Шундай бақирайинки, гувоҳ дегани тўлиб кетсин... Айтиб қўяй, ўзимни ҳимоялаш мақсадида у ер-бу ерингизни, баъзи нозик жойларингизни, бетингизни шундай тимдалаб ташлайманки, икки ҳафта кўчага чиқолмайсиз...

— Бўлди, бас! – деди Маъруф жон ҳолатда қўлини кўтариб.

Аёл йигитга ғолибона тикилди:

– Сиз менга буйруқ берманг. Сиз мендан илтимос қилинг...

Тугмаларини бўшатиб бўлган аёл кофтасини ечишга уннамоқда эди.

— Илтимос! – деди жон ҳолатда Маъруф. Аёл ечинишдан тўхтади. – Қанча?

— Ёнимда эллик мингча бор...

— Бу кам... Столнинг ўзига камида бир юз эллик минг тўлаш керак.

— Яна қанча керак?

— Яна беш юз мингча бўлса, етади. Ҳалиям раҳмат денг, чарчаб турган пайтим йўлиқиб қолдингиз. Бўлмаса соғиб ичардим, бермасангиз, ишхонангизга бориб, жанжал-тўполон кўтарардим, тўртта расмни директорингиз столига қўярдим. “Мени уради... зўрлайди...”, деб дийдиё қилардим. Ана унда ўзингиз келардингиз эмаклаб...

— Қолган пул... – деди Маъруф бўғиқ овозда, – қолган пул уйда.

Аёл хотиржам тарзда қайта кийиниб сумкачасидан ойна чиқарди ва юзини пардоз қила бошлади.

– Ҳечқиси йўқ. Ҳозир борини берасиз. Кейин кўчага чиқамиз. Сиз паспортингизни қолдирасиз-да, таксида уйга бориб келасиз. Қочиб кетаман десангиз, “Бахт қуши”да манзилингиз бор. Бироқ унда тўрт баравар тўлашингизга тўғри келади.

Ҳаммаси жувон талаб қилгандай бўлди. Қаҳвахона ҳақини тўлаб, ташқарига чиқишгач, Маъруф жувонга паспортини бериб қўйди-да, ўзи бир такси ушлаб, уйга бориб, айтилган пулни олиб келди.

Пулни оларкан, аёл илжайган кўйи:

– Раҳмат, – деб қўйди.

Пул аччиғи – жон аччиғи. Маъруф беихтиёр пичинг қилишдан ўзини тийиб туролмади:

– Яхши кунларингизга ишлатинг.

Бунга жавобан жувон оппоқ тишларини кўз-кўзлаётгандай оғзини катта очиб илжайди:

– Шундай кунлар кўп бўлаверсин... Хайр. Омадингизни берсин.

Аёл саллона-саллона қадам ташлаган кўйи узоқлашиб кетаверди. Маъруф жаҳл билан ерга тупурди ва бошқа йўлдан кетаркан, то уйигача ўзини, Олимжонни ва... барча бузуқ аёлларни сўкиб келди.

Маъруф душанба куни эрталабдан ишга шу кайфиятда келди. Уни эрталабдан завод дарвозаси ёнида кутиб турган ижрочи директор тавозе билан кабинетига бошлади.

Маъруфнинг кабинети каттагина, жуда дид билан безатилган экан. Ишга сал чалғиган Маъруф соатига қараб, тўққиз бўлганлигини кўрди ва котибани чақирадиган қўнғироқча тугмасини босди.

Эшик тавозе билан очилди. Аввал хонага хушбўй атирларнинг нозик ифори бостириб кирди. Сўнг остонада хуш-хандон, табассумларга ғарқ бўлган жувон пайдо бўлди. Маъруфнинг кўзлари катта-катта очилиб кетди...

Котиба... шанба куни учрашган аёли – Паризод эди...

Ногаҳон котибанинг рангги докадек оқарди, нималардир демоқчи бўлиб, оғзини каппа-каппа очди, аммо миқ этолмади...

Музаффар Муҳаммадназар. 2004 йил.

Манба: "Бекажон" газетаси.