Муҳаммад Ризо Огаҳий

Огаҳий Муҳаммад Ризо — ўзбек ёзувчиси, тарихшуноc ва таржимон (17.12.1809 - 14.12.1874). Шоир ва тарихшуноc Мунис Хоразмийнинг жияни. У ўзбекларнинг юз сулоласига тегишли бўлган. Огаҳий хивалик хонлар саройида йилномачи ва мироби (сув тақсимловчи) бўлиб хизмат қилган. Ўтмишдошининг меҳнатини давом эттириб, Хоразмийнинг солномасини 1872 йилга қадар давом эттирган.

Муҳаммад Ризо мироб ибн Ир-Нийозбек, адабий таҳаллуси Огаҳий 1809 йилда Хива шаҳридан 8 метр узоқликдаги Қиёт қишлоғида таваллуд топган.

Отасидан эрта айрилган Муҳаммад Ризо, тоғаси – таниқли тарихшунос ва шоир Шир Муҳаммад ибн Амир Иваз бий мироб, адабий таҳаллуси Муниснинг қўлида тарбияланиб, ундан саводни ўрганади. Кейинчалик Хива хонлигининг пойтахтларидан биридаги мадрасада таълимни давом эттириб, барча кучини араб ва форс тилларини ўрганишга қаратади.

У бор иштиёқи билан китоб мутоаласи ва билим олишга киришади. Катта муҳаббат ила шарқ халқларининг мумтоз намоёндалари Навоий, Фузулий, Бедил ва бошқаларнинг асарларини ўрганади.

Хоннинг қўлида мироб бўлиб хизмат қилувчи тоғасининг вафотидан сўнг, бу лавозимни у эгаллайди. Ер сунъий суғоришга асосланган диёрда мироблик лавозими оғир ва масъулиятли касб ҳисобланган. Бироқ Огаҳий илмий ва адабий билимлар учун вақт топган.

Бир куни мироблик ишлари бўйича юрганида Огаҳий отдан йиқилиб, оёғини синдириб қўяди. Шундан сўнг шоир юришлардан бош тортишга мажбур бўлади ва она қишлоғи Қиётда қолиб, адабий ишлар билан шуғулланади.

52-55 ёшларида Огаҳий ўзи ичига шеърларни олган, баяз тўплами “Севишганлар тумори” номли девон тузиб, уни синчковлик билан таҳрирлайди. Шоир томонидан ёзилган ғазаллар турлидир. Бирида тоза севги тараннум этилса, бошқаларида сўфилик ғоялари, учинчисида шахсий кечинмалари баён этилган.

Огаҳий нозик лирик, Навоий мактабининг иқтидорли издоши каби таниқли.

“Риёз уд давла”, “Зубдат ут тавориҳ”, “Жомий ул вакиати султоний”, “Гулшан давлат” ва “Шоҳид ул иқбол” каби асарлар муаллифи.

“Риёз уд давла” асарида 1825 йилдан 1842 йилгача бўлган Хоразм тарихи баён этилган.

“Зубдат ут тавориҳ” да 1843 йилдан 1846 йилгача бўлган Хоразм тарихи ифодаланган.

“Гулшан давлат” асари ўз ичига 1856 дан 1865 йилгача бўлган тарихни ўз ичига олган.

Огаҳийнинг сўнгги асари “Шоҳид ул иқбол” 1865 йилдан 1872 йилгача бўлган даврга бағишланган.

Унинг ўзбек ва тожик тилидаги шеърларида фуқаролик мавзулари - ноҳақликка норозилик, иккиюзламачиликни қоралаш жаранглaйди. “Севишганлар тумори” лирик девонида Огаҳий инсониятнинг юқори туйғуларини тараннум этган.

Огаҳий ўзбек тилига Низомий, Амир Ҳусраф Даҳлавий, Саади, Жомий, Ҳилолий ва бошқаларнинг асарларини шеърий таржимаси билан танилган. Таржима соҳасида Огаҳий чинакам янгилик яратувчи бўлган. Унинг таржимонлик қарашлари бизнинг давримизнинг бадиий қарашларига жуда яқин.

Ўзбек адабиёти бу вақт мобайнида тожик, озарбайжон, туркман ва бошқа адабиётлар билан узвий ривожланди. Оддий халқ орасида Фирдавсийнинг “Шоҳнома”, Бедил шеърияти, Фузулийнинг ғазалларига кўплаб тахмислар ваъзхонлигини эшитиш мумкин бўлган – буларнинг бари ўша давр ўзбек адабиётининг ўзига хос жиҳатларини ташкил этган.

Огаҳий Шарқ мумтоз ижодкорларининг 20 дан зиёд тарихий ва бадиий асарларини (Саадийнинг “Гулистон” асари шулар жумласидан) ўзбек тилига таржима қилган. Унинг тарихий асари Баёний томонидан давом эттирилган.

Огаҳий 1874 йил Хивада вафот этган.