Тилаклар ҳам тил туфайли

Қонун сўзи қудратли сўз. У барчани сергаклантиради, итоат эттиради, киши эътиборини тортувчи куч бор унда. Айни пайтда унга сўзсиз бўйсуниш, уни ҳурмат қилиш талаби ҳам бор. Ҳар бир давлатнинг тараққиётини таъминлайдиган тарихий ҳужжатлари - қонун, қарор, фармон ва фармойишлари бўлади. Қарор, фармонлар тез-тез алмашиниб турса ҳам давомийлиги, "умри узунлиги" билан характерланадигани бу Қонундир.

Шундай экан, муайян соҳа ёхуд жабҳага оид қонунлар ўша тизимнинг ривожини таъминласа, шундай ҳужжатлар борки, улар бутун бир халқнинг руҳиятини, миллатнинг қиёфасини ўзида мужассам этади.

Шубҳасизки, Президент Шавкат Мирзиёев томонидан «Ўзбек тили байрами кунини белгилаш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни имзолангани ва шунга кўра, 21 октябр Ўзбек тили байрами куни этиб белгилангани тарихий ҳодиса сифатида баҳоланиши ўринлидир. Ушбу қонуннинг яна бир аҳамиятли, рамзий жиҳати шундаки, Қонун айнан Абдулла Қодирий таваллуд топган кунда имзоланишидир. Бу давлатимиз раҳбарининг миллат тилига эътибори ва эҳтиромининг юксак нишонасидир. Бунинг исботини ўтган йили ҳам шоҳиди бўлгандик. Камина ҳам ана шу тадбирда иштирок этганди. Ўтган йили 21 октябр куни Республикамиз пойтахтидаги Тошкент сити - Ишбилармонлар марказидаги муҳташам Конгресс холл анжуманлар саройи бунёд этилгандан кейин биринчи бор ўтказилган тантанали тадбир айнан Ўзбекистон Республикасининг "Давлат тили ҳақида"ги қонуни қабул қилинганининг 30 йиллиги муносабати билан боғлангани бежиз эмас эди. Ўшанда Президентимиз "21 октябрни "Ўзбек тили байрами куни" деб эълон қиламан", - деганларида ҳамма тўлқинланиб хурсандчилигидан ўринларидан қалқиб туриб, юз-у кўзларидан нур балқиб турганлари ҳамон ёдимда.

Давлат раҳбарининг ушбу ташаббуси давлат тилига нописандлик билан қараб келган қатламга қарши қақшатқич зарба ҳам эди. Ўзингиз ўйланг, Ўзбекистон аҳолисининг тахминан 2 фоизини рус миллати ва 8 фоизини русийзабонларга мансуб аҳоли ташкил этса-ю, она тилимизга бошқа тил мақомини бериш адолатдан эмас эди.

Ушбу қонун қайсидир маънода, ОАВ орқали чиқишлардаги эътироф ва эътирозларга ўзига хос мукаммал жавоб ҳам бўлди. Миллатнинг руҳидан, яъни она тилидан бебаҳра қолдириш уни гумроҳ қилишдир. Ижтимоий-маънавий зарурият ва эҳтиёж сифатида қаралмаган ва қўйилмаган нарса-ҳодиса бари ўткинчидир. Акс ҳолда, гап гаплигича қолаверади. Бу эса ижрони пайсалга солиш, лоқайдлик ва бепарволикдан бошқа нарса эмас эди.

Атоқли адиб Даниэл Дефо эҳтиёж кишини буюк кашфиётчига айлантиради деган мазмундаги фикрни келтиради. Тасаввур қилинг. Робинзон Крузо бир ўзи (Жумабойни истисно қилганда) 28 йилдан зиёд муддат мобайнида кимсасиз оролда яшади. У ўша оролнинг қироли ҳам, қароли ҳам, сувчиси ҳам, овчиси ҳам, боғбони, деҳқони, чорвадори ҳам бўлди. Чунки, уни бу кўйга солган нарса яшаш учун кураш эҳтиёжи, тирик қолиш, жонини сақлаш зарурияти эканлиги аён. Истифода этилмаган нарса аста-аста унутилади. Тўла истеъмолда бўлмаган тил ўлимга маҳкум. Шунинг учун ҳам тил масаласида эҳтиёж ва зарурият муҳимдир.

Шу ўринда буюк мутасаввуф Жалолиддин Румийнинг қуйидаги битикларини келтириш ўринлидир. “Ерда бир ҳайвонча(қурт) мавжуддир. У ер остида зулматда яшайди. Кўз ва қулоқсиз. Аслида, унинг кўз ва қулоққа эҳтиёжи йўқ. Модомики, муҳтожлиги йўқ экан, унга нечун кўз ва қулоқ берсинлар? Тангри оз бўлгани учун ёки хасислиги сабабли уни кўз ва қулоқсиз қолдирдими? Йўқ! У буларни эҳтиёжига қараб берди. Эҳтиёжи бўлмаган кишига берилган ҳар қандай нарса ортиқча юкдир. Бироқ Тангрининг лутфи карами ва ҳикмати юк бўлади эмас, балки киши зиммасидан юкни туширади. Масалан, дурадгорнинг теша, арра, болға каби иш асбобларини тикувчига берсангиз, булар унинг учун фақат кераксиз тошга айланади. Шунинг учун ҳам нарсанинг эҳтиёжига кўра берадилар".

Давлат тили масаласи миллатнинг қиёфати, руҳи, жон-танига дахлдор эканини унутмасликка чақиради Румий. Давлат тилини ижтимоий, сиёсий, иқтисодий соҳаларда, бошқача айтганда, халқ хўжалигининг барча жабҳаларида тўла қўлламаслик унинг ролини сусайтиради, қийматини тобора йўқота боради. Агар биз ўзбек тилида оғзаки ва ёзма тарзда тўла маънода саводхон бўлганимизда эди бундай муаммо келиб чиқмаган бўларди. Ҳаммаси "Давлат тили ҳақида"ги қонуннинг эскиргани, ундаги аниқлик ва мукаммаллик даражаси етишмаслиги ҳамда қонун ижросига панжа орасидан қаралаётгани билан боғлиқ.

Бугунги кунда онгу тафаккури ўзгарган халқимизнинг ўзлигини белгилайдиган она тилига муносабати бутунлай ўзгача. Президентимиз томонидан имзоланган ушбу Қонун ҳам эндиликда Она тилимизни янада ривожлантиришга, унинг ажиб ва ноёб оҳангларини бойитишга, бу тил замирида қанчадан-қанча бойликлар ётганлигини очиб беришга ҳар биримиз ҳисса қўшишимиз зарурлигига чақирувчи ҳужжат ҳамдир. Зеро, истиқболда фарзандларимиз, дўстларимиз, миллатдошларимиз ҳам бир-бирлари билан ўзбек тилида гаплашишлари бу чинакам бахт-ку!

Дарҳақиқат, тилда сўзлаш ва тилда фикрлаш деган тушунчаларни тўғри идрок этиш керак. Рус тилининг машҳур изоҳли луғатини яратган истеъдодли лексикограф Владимир Далнинг ушбу фикрига беэътибор бўлмайлик. "На майл-истак, на диний ишонч, на аждодлар қони инсоннинг у ёки бу халққа мансублигини тайин этади. Ким қайси тилда ўйласа, у ўша халққа мансубдир. Мен рус тилида ўйлайман." Ваҳоланки, Далнинг отаси даниялик, онаси эса олмон бўлган. Демак, тахайюл, тасаввур ва тафаккур тарзи она тилида бўлмаса, давлат тилига муносабат, мурожаат кўнгилдагидек бўлмайди.

Бунинг учун таълим муассасаларида тил қоидаларини чуқурлаштиришдан кўра, ўқувчиларда фикрни равон ифода этиш кўникмаси ва малакасини ҳосил қилиш йўллари ҳақида бош қотириш ўринлидир. Демак, назарий филологиядан кўра (шу ўринда чуқурлаштирилган грамматикани назарда тутаяпмиз), амалий филологияга ўтиш ва уни ҳаёт тарзига айлантириш, ўқув ва иш жараёнларида тўла қўллашни жорий этиш шарт. Унинг тартиби ва таркибини зудлик билан ишлаб чиқиш зарур.

Қуш ҳам қўш қаноти билан парвоз қилганидек, саводхонликнинг ҳам икки қаноти бор. Бири оғзаки нутқ бўлса, иккинчиси ёзма нутқ маданиятидир. Ҳар иккаласини амалий тарзда халқ хўжалигининг барча жабҳаларида, ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий жараёнда, ҳатто, халқаро майдонда, бошқарув тизими ва раҳбарлик фаолиятида тўла қўлланилишига эришмас эканмиз, бариси беҳуда бўлиб, гап гаплигича қолаверарди.

Тил ва нутқ имкониятларидан тўла фойдаланишни билмаганимиз боис мулоқот ва муомала, сўзлашув жараёнларида нутқий нуқсонларимиз етарли ва айтарлидир.

Ушбу қонун эндиликда, бизнинг олдимизда бир қатор вазифаларни қўйиши тайин. Булар интернетда ўзбекча контентни кескин кўпайтириш (Википедия, Гугл), ўзбек тилидаги веб-сайтлар, э-кутубхоналар сонини кўпайтириш, сифатини ошириш, Миллий кино ва театр, маданий соҳада кескин ўзгаришлар ясаш, кўча-кўйлардаги, пештахталардаги ёзувларни танқидий кўриб чиқиш, фикрни эмин-эркин ва равон ифода этиш қобилиятини ўстиришга дахлдор бўлган нотиқлик санъати ва нутқ маданиятини ривожлантириш, имловий саводхонлигимизни ошириш кабилардир.

Ўз тилимизни барча жараёнларда фаол қўлланилишига эришмагунимизча ҳеч қандай сифат ва самара бўлмаслиги аниқ. Демак, тил тактикаси тараққиёт стратегиясининг таъсирчан ва инновацион механизмидир. Омма тушунадиган халқчил тилда гапириб уларни истиқболли мақсад ва режаларимизга ишонтира олсаккина дадил қадамлар билан олдинга интиламиз. Бунинг учун ўзликка эга бўлишга халақит берувчи омилларга лоқайд бўлмаслигимиз керак. Инсоннинг ўзлиги учун кўзгу унинг сўзлигидир. Кимнинг кимлигини билдирувчи ойнаи жаҳони ҳам унинг тили. Инсоннинг икки оғиз сўзиданоқ, унинг онги, савияси, билими, қизиқиш олами, табиати ва тийнатини англаб олиш қийин эмас. Халқимизнинг "Ўзингга қараб кутарлар, сўзингга қараб кузатарлар" деган мақоли замирида ҳам ана шу ҳақиқат яширин.

Хулоса ўрнида айтиш жоизки, бутун дунё аҳолисига ташвиш келтириб, хавф солаётган коронавирус пандемиясига қарши кураш ва чора-тадбирлар кетаётган айни дамда, уларни ҳал этиш баробарида диққат-эътиборини давлат тили масаласига қаратганлари ҳам Юртбошимизнинг элпарварлик ва тилпарварлиги нишонасидир.

Бундан кейин 21 октабр шунчаки, байрам сифатида нишонланибгина қолмай, балки, ҳар йили тилимизнинг жаҳон миқёсидаги рутбаси борасида қандай ишларни амалга оширилиши борасидаги ҳисобот ҳам бўлишига ишончимиз комил. Чунки, тил масаласи мавсумий мавзу эмас, халқнинг тарихи, тақдири ва тараққиёти масаласидир.

Худди шу масалаларнинг амалдаги ифодасини таъминлашни назарда тутган ҳолда, Президентимиз ташаббуси билан Республика Вазирлар Маҳкамасининг Давлат тилини ривожлантириш департаменти ҳамда Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Атамалар комиссиясининг ташкил этилиши давлат тили борасидаги муаммоларга ечим топиш, амалий ҳаракат, натижа ва самараларга гаров бўлишига замин ҳозирлаш демакдир.

Раҳимбой Жуманиёзов,

Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти Матбуот хизмати раҳбари, филология фанлари номзоди, доцент.

2020 йил.

Tilaklar ham til tufayli

Qonun so‘zi qudratli so‘z. U barchani sergaklantiradi, itoat ettiradi, kishi e’tiborini tortuvchi kuch bor unda. Ayni paytda unga so‘zsiz bo‘ysunish, uni hurmat qilish talabi ham bor. Har bir davlatning taraqqiyotini ta’minlaydigan tarixiy hujjatlari - qonun, qaror, farmon va farmoyishlari bo‘ladi. Qaror, farmonlar tez-tez almashinib tursa ham davomiyligi, "umri uzunligi" bilan xarakterlanadigani bu Qonundir.

Shunday ekan, muayyan soha yoxud jabhaga oid qonunlar o‘sha tizimning rivojini ta’minlasa, shunday hujjatlar borki, ular butun bir xalqning ruhiyatini, millatning qiyofasini o‘zida mujassam etadi.

Shubhasizki, Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan «O‘zbek tili bayrami kunini belgilash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni imzolangani va shunga ko‘ra, 21 oktabr O‘zbek tili bayrami kuni etib belgilangani tarixiy hodisa sifatida baholanishi o‘rinlidir. Ushbu qonunning yana bir ahamiyatli, ramziy jihati shundaki, Qonun aynan Abdulla Qodiriy tavallud topgan kunda imzolanishidir. Bu davlatimiz rahbarining millat tiliga e’tibori va ehtiromining yuksak nishonasidir. Buning isbotini o‘tgan yili ham shohidi bo‘lgandik. Kamina ham ana shu tadbirda ishtirok etgandi. O‘tgan yili 21 oktyabr kuni Respublikamiz poytaxtidagi Toshkent siti - Ishbilarmonlar markazidagi muhtasham Kongress xoll anjumanlr saroyi bunyod etilgandan keyin birinchi bor o‘tkazilgan tantanali tadbir aynan O‘zbekiston Respublikasining "Davlat tili haqida"gi qonuni qabul qilinganining 30 yilligi munosabati bilan bog‘langani bejiz emas edi. O‘shanda Prezidentimiz "21 oktyabrni "O‘zbek tili bayrami kuni" deb e’lon qilaman", - deganlarida hamma to‘lqinlanib xursandchiligidan o‘rinlaridan qalqib turib, yuz-u ko‘zlaridan nur balqib turganlari hamon yodimda.

Davlat rahbarining ushbu tashabbusi davlat tiliga nopisandlik bilan qarab kelgan qatlamga qarshi qaqshatqich zarba ham edi. O‘zingiz o‘ylang, O‘zbekiston aholisining taxminan 2 foizini rus millati va 8 foizini rusiyzabonlarga mansub aholi tashkil etsa-yu, ona tilimizga boshqa til maqomini berish adolatdan emas edi.

Ushbu qonun qaysidir ma’noda, OAV orqali chiqishlardagi e’tirof va e’tirozlarga o‘ziga xos mukammal javob ham bo‘ldi. Millatning ruhidan, ya’ni ona tilidan bebahra qoldirish uni gumroh qilishdir. Ijtimoiy-ma’naviy zaruriyat va ehtiyoj sifatida qaralmagan va qo‘yilmagan narsa-hodisa bari o‘tkinchidir. Aks holda, gap gapligicha qolaveradi. Bu esa ijroni paysalga solish, loqaydlik va beparvolikdan boshqa narsa emas edi.

Atoqli adib Daniel Defo ehtiyoj kishini buyuk kashfiyotchiga aylantiradi degan mazmundagi fikrni keltiradi. Tasavvur qiling. Robinzon Kruzo bir o‘zi (Jumaboyni istisno qilganda) 28 yildan ziyod muddat mobaynida kimsasiz orolda yashadi. U o‘sha orolning qiroli ham, qaroli ham, suvchisi ham, ovchisi ham, bog‘boni, dehqoni, chorvadori ham bo‘ldi. Chunki, uni bu ko‘yga solgan narsa yashash uchun kurash ehtiyoji, tirik qolish, jonini saqlash zaruriyati ekanligi ayon. Istifoda etilmagan narsa asta-asta unutiladi. To‘la iste’molda bo‘lmagan til o‘limga mahkum. Shuning uchun ham til masalasida ehtiyoj va zaruriyat muhimdir.

Shu o‘rinda buyuk mutasavvuf Jaloliddin Rumiyning quyidagi bitiklarini keltirish o‘rinlidir. “Erda bir hayvoncha(qurt) mavjuddir. U er ostida zulmatda yashaydi. Ko‘z va quloqsiz. Aslida, uning ko‘z va quloqqa ehtiyoji yo‘q. Modomiki, muhtojligi yo‘q ekan, unga nechun ko‘z va quloq bersinlar? Tangri oz bo‘lgani uchun yoki xasisligi sababli uni ko‘z va quloqsiz qoldirdimi? Yo‘q! U bularni ehtiyojiga qarab berdi. Ehtiyoji bo‘lmagan kishiga berilgan har qanday narsa ortiqcha yukdir. Biroq Tangrining lutfi karami va hikmati yuk bo‘ladi emas, balki kishi zimmasidan yukni tushiradi. Masalan, duradgorning tesha, arra, bolg‘a kabi ish asboblarini tikuvchiga bersangiz, bular uning uchun faqat keraksiz toshga aylanadi. Shuning uchun ham narsaning ehtiyojiga ko‘ra beradilar".

Davlat tili masalasi millatning qiyofati, ruhi, jon-taniga daxldor ekanini unutmaslikka chaqiradi Rumiy. Davlat tilini ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy sohalarda, boshqacha aytganda, xalq xo‘jaligining barcha jabhalarida to‘la qo‘llamaslik uning rolini susaytiradi, qiymatini tobora yo‘qota boradi. Agar biz o‘zbek tilida og‘zaki va yozma tarzda to‘la ma’noda savodxon bo‘lganimizda edi bunday muammo kelib chiqmagan bo‘lardi. Hammasi "Davlat tili haqida"gi qonunning eskirgani, undagi aniqlik va mukammallik darajasi yetishmasligi hamda qonun ijrosiga panja orasidan qaralayotgani bilan bog‘liq.

Bugungi kunda ongu tafakkuri o‘zgargan xalqimizning o‘zligini belgilaydigan ona tiliga munosabati butunlay o‘zgacha. Prezidentimiz tomonidan imzolangan ushbu Qonun ham endilikda Ona tilimizni yanada rivojlantirishga, uning ajib va noyob ohanglarini boyitishga, bu til zamirida qanchadan-qancha boyliklar yotganligini ochib berishga har birimiz hissa qo‘shishimiz zarurligiga chaqiruvchi hujjat hamdir. Zero, istiqbolda farzandlarimiz, do‘stlarimiz, millatdoshlarimiz ham bir-birlari bilan o‘zbek tilida gaplashishlari bu chinakam baxt-ku!

Darhaqiqat, tilda so‘zlash va tilda fikrlash degan tushunchalarni to‘g‘ri idrok etish kerak. Rus tilining mashhur izohli lug‘atini yaratgan iste’dodli leksikograf Vladimir Dalning ushbu fikriga bee’tibor bo‘lmaylik. "Na mayl-istak, na diniy ishonch, na ajdodlar qoni insonning u yoki bu xalqqa mansubligini tayin etadi. Kim qaysi tilda o‘ylasa, u o‘sha xalqqa mansubdir. Men rus tilida o‘ylayman." Vaholanki, Dalning otasi daniyalik, onasi esa olmon bo‘lgan. Demak, taxayyul, tasavvur va tafakkur tarzi ona tilida bo‘lmasa, davlat tiliga munosabat, murojaat ko‘ngildagidek bo‘lmaydi.

Buning uchun ta’lim muassasalarida til qoidalarini chuqurlashtirishdan ko‘ra, o‘quvchilarda fikrni ravon ifoda etish ko‘nikmasi va malakasini hosil qilish yo‘llari haqida bosh qotirish o‘rinlidir. Demak, nazariy filologiyadan ko‘ra (shu o‘rinda chuqurlashtirilgan grammatikani nazarda tutayapmiz), amaliy filologiyaga o‘tish va uni hayot tarziga aylantirish, o‘quv va ish jarayonlarida to‘la qo‘llashni joriy etish shart. Uning tartibi va tarkibini zudlik bilan ishlab chiqish zarur.

Qush ham qo‘sh qanoti bilan parvoz qilganidek, savodxonlikning ham ikki qanoti bor. Biri og‘zaki nutq bo‘lsa, ikkinchisi yozma nutq madaniyatidir. Har ikkalasini amaliy tarzda xalq xo‘jaligining barcha jabhalarida, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jarayonda, hatto, xalqaro maydonda, boshqaruv tizimi va rahbarlik faoliyatida to‘la qo‘llanilishiga erishmas ekanmiz, barisi behuda bo‘lib, gap gapligicha qolaverardi.

Til va nutq imkoniyatlaridan to‘la foydalanishni bilmaganimiz bois muloqot va muomala, so‘zlashuv jarayonlarida nutqiy nuqsonlarimiz yetarli va aytarlidir.

Ushbu qonun endilikda, bizning oldimizda bir qator vazifalarni qo‘yishi tayin. Bular internetda o‘zbekcha kontentni keskin ko‘paytirish (Vikipediya, Google), o‘zbek tilidagi veb-saytlar, e-kutubxonalar sonini ko‘paytirish, sifatini oshirish, Milliy kino va teatr, madaniy sohada keskin o‘zgarishlar yasash, ko‘cha-ko‘ylardagi, peshtaxtalardagi yozuvlarni tanqidiy ko‘rib chiqish, fikrni emin-erkin va ravon ifoda etish qobiliyatini o‘stirishga daxldor bo‘lgan notiqlik san’ati va nutq madaniyatini rivojlantirish, imloviy savodxonligimizni oshirish kabilardir.

O‘z tilimizni barcha jarayonlarda faol qo‘llanilishiga erishmagunimizcha hech qanday sifat va samara bo‘lmasligi aniq. Demak, til taktikasi taraqqiyot strategiyasining ta’sirchan va innovatsion mexanizmidir. Omma tushunadigan xalqchil tilda gapirib ularni istiqbolli maqsad va rejalarimizga ishontira olsakgina dadil qadamlar bilan oldinga intilamiz. Buning uchun o‘zlikka ega bo‘lishga xalaqit beruvchi omillarga loqayd bo‘lmasligimiz kerak. Insonning o‘zligi uchun ko‘zgu uning so‘zligidir. Kimning kimligini bildiruvchi oynai jahoni ham uning tili. Insonning ikki og‘iz so‘zidanoq, uning ongi, saviyasi, bilimi, qiziqish olami, tabiati va tiynatini anglab olish qiyin emas. Xalqimizning "O‘zingga qarab kutarlar, so‘zingga qarab kuzatarlar" degan maqoli zamirida ham ana shu haqiqat yashirin.

Xulosa o‘rnida aytish joizki, butun dunyo aholisiga tashvish keltirib, xavf solayotgan koronavirus pandemiyasiga qarshi kurash va chora-tadbirlar ketayotgan ayni damda, ularni hal etish barobarida diqqat-e’tiborini davlat tili masalasiga qaratganlari ham Yurtboshimizning elparvarlik va tilparvarligi nishonasidir.

Bundan keyin 21 oktabr shunchaki, bayram sifatida nishonlanibgina qolmay, balki, har yili tilimizning jahon miqyosidagi rutbasi borasida qanday ishlarni amalga oshirilishi borasidagi hisobot ham bo‘lishiga ishonchimiz komil. Chunki, til masalasi mavsumiy mavzu emas, xalqning tarixi, taqdiri va taraqqiyoti masalasidir.

Xuddi shu masalalarning amaldagi ifodasini ta’minlashni nazarda tutgan holda, Prezidentimiz tashabbusi bilan Respublika Vazirlar Mahkamasining Davlat tilini rivojlantirish departamenti hamda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Atamalar komissiyasining tashkil etilishi davlat tili borasidagi muammolarga yechim topish, amaliy harakat, natija va samaralarga garov bo‘lishiga zamin hozirlash demakdir.

Rahimboy Jumaniyozov,

Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti Matbuot xizmati rahbari, filologiya fanlari nomzodi, dotsent.

2020 yil.