Муаллифлик ҳуқуқи

И.Б.ЯКУБОВА

МУАЛЛИФЛИК ҲУҚУҚИ

ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМА

КИРИШ

Ҳар доим маданиятли жамиятнинг асосий кўрсаткичларидан бири илмфан, маданият ва технологияларни ривожлантиришга қаратилаётган эътибор бўлиб келган ва ҳозир ҳам шундай бўлиб келмоқда. Жамиятнинг интеллектуал салоҳияти ва унинг маданий ривожланиши қай даражада аҳамиятли эканлиги, пировардида, унинг олдида турган иқтисодий муаммоларни ҳал қилишнинг муваффақиятига ҳам боғлиқдир. Ўз навбатида, илм-фан, маданият ва технология тегишли шароитлар, шу жумладан, зарур ҳуқуқий шароитлар мавжуд бўлгандагина жадал ривожланиши мумкин. Албатта, жамиятда ривожланаётган товар-пул муносабатларига мос келадиган бундай меъёрий қоидаларни қонуний консолидация қилишни ўз ичига олиши керак.

Муаллифлик ҳуқуқи фуқаролик ҳуқуқининг бир қисмидир. Улар фан, адабиёт ва санъат асарлари яратувчиларнинг ҳуқуқларини тартибга солади ва ҳимоя қилади. Муаллифлик ҳуқуқи фуқаролик ҳуқуқи институти сифатида кўриб чиқилади. Ҳозирда муаллифлик ҳуқуқи кўплаб халқаро конвенциялар билан ҳимоя қилинади.

Шу билан бирга, амалдаги “муаллифлик ҳуқуқи соҳаси” билан алоқада бўлмаган ва замонавий муаллифлик ҳуқуқининг асосий принциплари билан таниш бўлмаганлар учун муаллифлик ҳуқуқи билан боғлиқ қонун ҳужжатларини тушуниш жуда мураккаб муаммо бўлиб қолади.

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда миллий юридик таълим ва фан тизимини тубдан такомиллаштириш, уларнинг халқаро таълим майдонидаги рақобатбардошлигини таъминлаш, юридик кадрлар тайёрлаш сифатини ошириш, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясида белгиланган вазифаларни амалга ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 апрелдаги “Ўзбекистон Республикасида юридик таълим ва фанни тубдан такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони имзоланди. Ушбу фармондан келиб чиқиб “Муаллифлик ҳуқуқи” ўқув қўлланмаси талабалар, магистрлар – бўлажак адвокатлар, суд ва прокуратура ходимларининг муаллифлик ҳуқуқи тўғрисидаги асосий тушунчаларни шакллантиришда, ушбу соҳада амалий ишлаш учун зарур бўлган билим ва кўникмаларни эгаллашда алоҳида аҳамиятга эга.

Ушбу ўқув қўлланманинг мақсади Ўзбекистон Республикасида замонавий муаллифлик ҳуқуқининг умумий масалаларини кўриб чиқишдир. Шунингдек, ҳозирги замонавий халқаро стандартларга жавоб берадиган юқори малакали, рақобатбардош, юридик кадрлар тайёрлаш суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг муҳим йўналишларидан биридир. Таъкидлаш керакки, талабаларнинг назарий билимларини амалий мустаҳкамлаш, маърузалар ва амалий машғулотлар сифати ва самарадорлигини ошириш, профессорўқитувчилар малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш, талабаларнинг муаллифлик ҳуқуқи кўникмаларини ривожлантириш ва шу орқали ушбу соҳадаги қонун ҳужжатларини такомиллаштириш, бардавом этаётган изланишларни кучайтириш, шунингдек талабалар учун янги авлоднинг замонавий ўқув адабиётларини тайёрлаш соҳасида олимлар ва мутахассислар билан ҳамкорлик қилиш ушбу мақсадга эришишга ёрдам беради.

Ушбу ўқув қўлланмада батафсил равишда муаллифлик ҳуқуқи тушунчаси ва келиб чиқиш тарихи, муаллифлик ҳуқуқининг субъектлари ва объектлари, муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар: халқаро ҳужжатлар ва миллий қонунчилик, мулкий ва шахсий номулкий ҳуқуқлар, мутлақ хуқуқларни бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги муаллифлик шартномаси, лицензия шартномасини амалга ошириш, буюртманинг муаллифлик шартномаси, муаллифлик ҳуқуқларни коллектив бошқариш, шунингдек муаллифлик ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва жавобгарлик масалалари ёритиб берилган.

Таъкидлаб ўтиш керакки, ушбу ўқув қўлланмани ёзиш жараёнида профессор олимларимизнинг дарслик, ўқув қўлланма, монография ва рисолаларидан фойдланилган ҳолда ёзилди. Айниқса, О. Оқюловнинг “Интеллектуал мулкнинг ҳуқуқий мақомининг назарий ва амалий муаммолари”, Б. Тошевнинг “Муаллифлик ҳуқуқларини қонунчилик асослари ва уларнинг ҳимояси”, И. Насриевнинг “Интеллектуал мулк ҳуқуқи субъектларининг шахсий номулкий ҳуқуқлари”, шунингдек Н. Имомовнинг “Селекция ютуқлари бўйича муносабатларнинг фуқаролик ҳуқуқий тартибга солиниши” каби интеллектуал мулк ҳуқуқи олимлари асарларининг аҳамияти каттадир.

I БОБ. МУАЛЛИФЛИК ҲУҚУҚИ ТУШУНЧАСИ ВА КЕЛИБ ЧИҚИШ

ТАРИХИ.

1 §. Муаллифлик ҳуқуқи нима?

Муаллифлик ҳуқуқи – бу “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Қонунда кўзда тутилганидек, фан, адабиёт ва санъат асарларини (муаллифлик ҳуқуқи), ижро, фонограмма, эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотларнинг кўрсатувлари ёки эшиттиришларини (турдош ҳуқуқлар) яратиш ҳамда улардан фойдаланиш билан боғлиқ ҳолда юзага келадиган муносабатларни тартибга солишдан иборат. Муаллифлик ҳуқуқи билан ҳимояланган асарларга мисол сифатида асл бадиий асарлар, фильмлар ва овоз ёзувларини кўрсатиш мумкин.

Бирор асарнинг муаллифи уни яратган шахсдир. Асарларнинг айрим турлари нуқтаи назаридан бу ўз-ўзидан равшан бўлади: масалан, адабий асар муаллифи уни ёзган киши; мусиқий асарнинг муаллифи унинг бастакори;

фотография муаллифи фотограф ва бошқалар. Тўплам муаллифи ундаги материалларни тўплайдиган ёки тузган ва ушбу материални танлаган, буюртма қилган ва ташкиллаштирган шахсдир. Муаллиф, масалан, асарни яратишда қаламни қоғозга босиб, жисмоний ҳаракатни амалга оширадиган шахс бўлиши шарт эмас.

Муаллифлик ҳуқуқининг эгаси асарга нисбатан муайян ҳаракатлар қилиш, масалан, нусха кўчириш, эфирга узатиш ёки нусхаларини оммага сотиш каби мутлақ ҳуқуқларга эга. Булар муаллифлик ҳуқуқи билан ҳимояланган фаолият намуналаридир. Муаллифлик ҳуқуқи эгаси асардан фойдаланишни, масалан, нусхаларини тайёрлаш ёки нусхаларини кўпчиликка сотиш ёки бошқа шахсга тўлов эвазига амалга оширишга рухсат бериш орқали бошқариши мумкин. Оддий мисол, бадиий асарнинг муаллифлик ҳуқуқи эгаси нашриётга асарнинг нусхаларини роялтилар эвазига китоб шаклида нашр этиш ва сотишга рухсат берганида, одатда, нашриёт китоблар нархига келишилган фоиз шаклида чиқаради.

Агар бирор киши муаллифлик ҳуқуқи эгасининг рухсатисиз ёки лицензиясиз муаллифлик ҳуқуқи билан чекланган ҳаракатлардан бирини амалга оширса, иккинчиси унинг муаллифлик ҳуқуқини талаб қилиши ва қонуний ҳимоя чораларини кўриши мумкин: масалан, зарарни ундириб олиш ва суд томонидан тақиқ қўйиш. Бироқ ишга адолатли муносабатда бўлиш каби чекловлар ва баъзи аниқ белгиланган истиснолар мавжуд бўлиши мумкин. Бунга мисол сифатида бир киши ўқиш учун кутубхонадаги китобдан нусхаларни олиши мумкин. Асарга нисбатан бошқа ҳаракатлар, агар улар муаллифлик ҳуқуқи билан чекланмаса амалга оширилиши мумкин: масалан, дўстингиздан мусиқани тинглаш учун унинг дискидан кўчириб олиш.

Муаллифлик ҳуқуқи билан ҳимояланган асарларнинг ҳар хил турларини кенг таснифлаш мумкин. Улардан баъзилари, масалан, адабий, драматик, мусиқий ва бадиий асарлар, албатта, асл бўлиши керак.

Муаллифлик ҳуқуқи асарни ёзиш, яратиш доирасидан ташқарига чиқиб, уни таржима қилиш, асарни омма олдида ижро этиш ва технологик тараққиёт билан боғлиқ бошқа тадбирларни, масалан, радиоэшиттиришларни ёки асарни компьютерда сақлашни ўз ичига олади.

Принципиал ва концептуал жиҳатдан муаллифлик ҳуқуқи қонунчилиги монополияни келтириб чиқармаслиги керак ва ҳар қандай шахсга, олдинги ишларга ўхшаш асарни ёзиш учун ёки ишлаб чиқаришга рухсат берилади . Агар амалиётда икки киши мустақил равишда бир хил асар яратиши даргумон бўлса ҳам, лекин назарий жиҳатдан ушбу ҳодиса содир бўлиши мумкин, уларнинг ҳар бири муаллифлик ҳуқуқи учун ўз асарининг муаллифи деб ҳисобланади. Масалан, иккита фотографнинг ҳар бири Телеминорани бир хил позициядан бир неча дақиқа давомида, бир хил таъсир қилиш вақтини танлаб, диафрагмани ўрнатгандан сўнг суръатга олишлари мумкин. Ушбу иккита фотосурат бир-биридан ажратиб бўлмайдиган бўлиши мумкин, аммо муаллифлик ҳуқуқи ҳар иккала фотосуратда алоҳида сақланади. Ушбу вазиятнинг мантиқий сабаби шундаки, ҳар иккала фотограф ҳам ўзларининг фотосуратларини олишда мустақил равишда маҳорат ва мулоҳазакорликларидан фойдаланишган ва иккаласи ҳам бошқа шахсларнинг ўзларининг фотосуратларидан нусхалар олинишига тўсқинлик қилиш ҳуқуқига эга.

“Муаллифлик ҳуқуқи тўғрисида”ги Қонуннинг яна бир хусусияти шундаки, у ғояларни ҳимоя қилмайди; у шунчаки ғоя, фикр ифодасини ҳимоя қилади. Мисол учун, Лондонда Барбара Картланд ёзувчининг романтик асари юзасидан суд иши кўриб чиқилган. Ҳар қандай киши эркин романтик асар ёзиши мумкин, чунки романтик асар тушунчаси ғоядир ва муаллифлик ҳуқуқи билан ҳимояланмаган. Бироқ ёзувчи романтик асарни ёзиш давомида Барбара Картланд романининг муҳим қисмларини олган ва шу билан муаллифлик ҳуқуқини бузган, чунки ҳақиқий роман ғоянинг ифодасидир. Романда ифодаланган иборадан тортиб, унинг остидаги ғояларгача қанча масофани босиб ўтиш мумкинлигини аниқлаш осон эмас. Агар киши бирон-бир романнинг батафсил сюжетини ўрганиб чиқса ва кейин ушбу батафсил сюжет асосида роман ёзса, унда асл романнинг матни иккинчи романни ёзиш жараёнида кўчирилган бўлса, муаллифлик ҳуқуқининг бузилиши маълум қисмда мавжуд деб ҳисобласак бўлади, бунда тасвирланган воқеа ва ҳодисалар кетма-кетлигини сўзма-сўз ёки матн орқали бўлмаган ифодалаш шакли сифатида тавсифлаш мумкин . Аммо, билганингиздек, ғоя ва уни ифодалаш ўртасидаги чизиқни чизиш жуда қийин.

Муаллифлик ҳуқуқи ҳам чекланган, чекланган муддати бор, гарчи айтиш керакки, “Муаллифлик ҳуқуқи тўғрисида”ги Қонун бу борада жуда сахийдир. Масалан, бадиий асарга муаллифлик ҳуқуқи муаллиф вафот этган тақвим йили тугаганидан 50 йил ўтгунга қадар сақланиб қолади, инглизларда эса бу ҳуқуқ 70 йил. Шундай қилиб муаллифлик ҳуқуқи муаллифнинг умридан кейин яна 50 йил давомида сақланиб қолади. Ушбу вақтинча ҳимоя муддатини тугаши ишнинг ғояларини блокламаслиги билан асосланиши мумкин. Асарга бўлган эгалик ҳуқуқи кўпинча асар муаллифига тегишли бўлиб, асар моҳиятига қараб уни яратган ёки уни яратишга зарур тайёргарлик кўрган шахс муаллиф ҳисобланади. Аммо, агар адабий, драматик, мусиқий ёки бадиий асар бир ходим томонидан яратилган бўлса, унинг иш берувчиси келишувга биноан у асарнинг эгаси ҳисобланади. Бундан ташқари, муаллифлик ҳуқуқи, бошқа мулк шакллари каби васиятнома ёки қонун бўйича берилиши мумкин ва унга нисбатан лицензиялар ҳам берилиши мумкин.

2 §. Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқларнинг шаклланиш ва
ривожланиш тарихи

Қадим замонлардан бери инсоният ғайриоддий, ўзига хос нарсаларни ҳимоя қилишга ва сақлашга интилди. Шунинг учун интеллектуал мулк тушунчаси аллақачон пайдо бўлган. Бундан 200 йил муқаддам Европа мамлакатларида интеллектуал фаолиятнинг номоддий натижаларига (адабиёт, санъат асарлари, ихтиролар ва бошқалар) нисбатан ҳуқуқ пайдо бўлди. У моддий объектларга эгалик қилиш ҳуқуқига ўхшаш тарзда ишлаб чиқилган.
Ривожланишнинг дастлабки кунларидан бошлаб бировларнинг ишидан фойда олишга интилганлар бор эди. Қадимги даврларда муаллиф бадиий асарларни тарқатиш ва нусха кўчиришни бошқариш ҳуқуқига эга эканлиги ҳақидаги фикр унчалик яхши асосланмаган эди, шунга қарамай бировларнинг асарларига ёлғон даъво қилганларга нафрат кўзи билан қаралар эди. Aксарият муаллифлар, биринчи навбатда, ўқитувчилар эди, шунинг учун ҳам ахлоқий ҳуқуқларга урғу берилган. Бировнинг асаридан нусха кўчирадиган ва уни ўзлаштирадиган одамни англатадиган “плагиатчи” сўзи лотинча “plagiarius” ўғри деган маънони англатади. Бошқа одамларнинг асарларини рухсатисиз нусхалаш муаммолари қадимги даврларга бориб тақалади.
Муаллифлик ҳуқуқи тўғрисидаги қонун ҳужжатлари нисбатан узоқ тарихга эга ва унинг илдизлари босиб чиқариш технологиясининг пайдо бўлиши билан изоҳланиши мумкин, бу эса бир нечта нусхаларни тез ва нисбатан арзон нархда чоп этиш имконини беради. Финниан ва Колумбуснинг муаллифлик ҳуқуқи тўғрисидаги иш биринчи ёзув иши ҳисобланади . 1223 йилда Париж университети ўз низоми билан университет томонидан ички фойдаланиш учун матнлардан нусха олишни қонунийлаштирди. Бироқ иккита омил бадиий асарларни ҳимоя қилишнинг аҳамиятини чеклаб қўйди. ХV асрнинг охиригача адабиёт асарлари асосан диний бўлиб, улар узоқ вақт давомида тинимсиз ишлаган ва чиройли ёритилган китобларини тайёрлаган билимдон роҳиблар томонидан ёзилган. Кўриниб турибдики, бундай меҳнатни бажариш учун инсоннинг катта меҳнати ва кўникмалари туфайли китобларни плагиат қилиш масаласи умуман мавжуд эмас эди. Бундан ташқари, умумий аҳолининг саводсизлиги сабабли китоблар учун бозор йўқ эди. Нашр қилинган диний китоблар асосан монастирларда ёки черковларда фойдаланиш учун ёзилган.
ХV асрнинг охирида иккита ихтиро ҳамма нарсани ўзгартирди. Матбуот (нашр қилиш) цивилизацияга бошқа ихтироларга қараганда кўпроқ ўз таъсирини кўрсатган деб таъкидлаш мумкин. Гутенберг биринчи марта 1455 йилда ишлатиладиган ҳаракатланувчи шрифтни ихтиро қилди, Какстон эса босмахонани ишлаб чиқди ва 1478 йилда биринчи бестселлер ҳисобланган Чауcернинг “Кентербер ҳикоялари”ни нашрдан чиқарди.
ХVI асрга қадар китобни нашр қилиш амалиёти эркин тус олди ва Aнглия тезда Европада типография учун муҳим марказга айланган. Aммо Генрих VIII диний ва сиёсий китобларнинг нашр этилишини чеклашни ҳамда назорат қилишни хоҳлаб, охир-оқибат Aнглияга китобларни олиб киришни тақиқлади. 1529 йилги актга биноан Генрих VIII имтиёзлар тизимини яратди ва босмага чиқариш савдоси билан шуғулланувчи фирмалар, дастлаб ҳунармандчилик гилдияси томонидан назорат қилинди. Фақат китоб сотувчилар компаниясининг рўйхатидан ўтган аъзоларигина китоблар нашр этиши мумкин бўлган, шунингдек нашрдан олдин компания реестрига китобнинг номлари киритилиши керак бўлган.
Компания аъзолари ўз китобларини муддатсиз босиб чиқариш ҳуқуқига эга эдилар ва бу ҳуқуқ “муаллифлик ҳуқуқи”, яъни нусхаларни олиш ҳуқуқи сифатида танилди. “Stationers” компанияси матбуотни назорат қилиш ваколатига эга эди ва у жарималар солиши, зарарни қоплаши ва қалбаки нусхаларини мусодара қилиши мумкин эди. 1640 йилда парламент томонидан компания ёпилиб кетса ҳам муаллифлик ҳуқуқининг бузилиши ҳанузгача қонун билан ҳимоя қилинар эди. Масалан, 1649 йилда рўйхатдан ўтган китобларни рухсатисиз қайта чоп этиш учун 6s 8d миқдорида жарима солинди. Охир оқибат ушбу тизим қулаганидан сўнг умумий ҳуқуқ асосида муаллифлик ҳуқуқи мажбурий равишда умумий юрисдикция судида қўлланилган. Имтиёзлар, рўйхатга олиш ва назорат қилиш тизимлари турли хил таъсирчанликлар ва лицензиялаш тизимларидан ўтиб, 1695 йилга қадар бутунлай барбод бўлди; қисқа вақт ўтгач, китоб қароқчилиги гуллабяшнагач, 1709 йилда Aнна Статути қабул қилинди. XVI асрда кўпчилик муаллифлик ҳуқуқи мулк ҳуқуқи эканлигини таъкидлашар эди: худди уйлар ва бошқа мулклар сингари мавжуд бўлган нусхалар [муаллифлик ҳуқуқини бериш] камида 50,000 фунт-стерлингга тенг ва мулкий шартномаларда ишлатилган ҳамда кўпчилик ёлғиз оналар ва етимлар учун яшаш манбаи бўлган...
Aйтилишича, Aннанинг Статутини тузишда “Гулливер саргузаштлари” асарининг муаллифи ҳисобланган, шунингдек муаллифлик қароқчиларининг қурбони бўлган Жонатан Свифтнинг иштироки катта эди.
Китобларда кенг тарқалган қароқчиликнинг таъсири натижасида қонунда “уларга [китоблар ва асарларнинг муаллифлари] жуда катта зарар етказишган ва кўпинча уларни ва уларнинг оилаларини вайрон қилишган” каби ҳиссиётларга бериладиган иборалар билан таърифланган. Aхборотнинг тарқалишини рағбатлантириш воситаси сифатида қонуннинг аҳамияти преамбулада ҳам қабул қилинган бўлиб, унда қуйидагилар назарда тутилганлиги айтилган:
босма китобларнинг нусхаларини муаллифларга ёки уларни сотиб олувчиларга топшириш орқали рағбатлантириш.
Кейинчалик статутга қўшимча равишда, муаллиф ўз асарини босиб чиқариш ёки нашр этишда чекланмаган умумий ҳуқуққа эгами ёки йўқми (ноширга муддатсиз берилиши мумкин бўлган ҳуқуқ) борлиги тўғрисида тортишув пайдо бўлди. Олдин эълон қилинган ишлар учун қонуний муддат тугаши билан кўп ўтмай, умумий ҳуқуқларнинг муаллифлик ҳуқуқи муаммолари пайдо бўлди. Millar v Taylor ишида Британия суди муаллифлик ҳуқуқи ҳар қандай статутга қарамасдан ҳам мавжуд деб қарор қабул қилди. Бу иш 1726 йилдан 1730 йилгача тўрт қисмда нашр етилган Томсоннинг “Йил фасллари” асарига тегишли бўлган муаллифлик ҳуқуқи билан боғлиқ низодир. 1748 йилда Томсон вафот этди ва унинг муаллифлик ҳуқуқлари унинг фарзандлари томонидан Беккетга сотилган, у қонунни бузган Доналдсонга қарши даъво қўзғаган ва уни муаллифнинг муддатсиз муаллифлик (яъни биринчи нашр этиш) ҳуқуқини бузганликда айблаган. Бироқ низо Лордлар палатаси томонидан биринчи нашр этиш ҳуқуқи сақланган ҳолда Анна статути бўйича муаллифлик ҳуқуқини муҳофаза қилиш муддати тугаганидан сўнг ушбу асар жамоат мулки бўлади деб қарор қилади . Ушбу ишдан сўнг муаллифлик ҳуқуқини ҳимоя қилиш муддатсиз эмаслиги аниқланди.
Aнна статути 1790 йилда AҚШ Конгресси томонидан имплементация қилинган, шунингдек Доналдсон ва Беккет иши асосида Уиттон ва Питерс низоси АҚШ Олий судида кўриб чиқилган.
Францияда Таъсис мажлисининг 1789 йилдаги қарори эълон қилинди: “Муаллиф омма учун очган ҳар қандай нарса жамоат мулки бўлади”. Бироқ бироз вақт ўтгач иккита қонун қабул қилинди (1791 ва 1793йилларда), ушбу қонун ҳужжатлари тарихда биринчи марта ижоднинг барча шаклларини (адабий, драматик, мусиқий, тасвирий санъат) маълум бўлган барча усуллар билан ҳимоя қилишни кафолатлади.
Aнглия ва Франциядан сўнг бошқа Европа давлатлари томонидан ҳам муаллифлик ҳуқуқи қоидалари қабул қилинди.
     1886     йилда     “Aдабий     ва     бадиий     асарларни     муҳофаза     қилиш
тўғрисида”ги Бернь конвенцияси, кейинчалик интеллектуал мулк соҳасини тартибга солувчи бошқа халқаро шартномалар (конвенциялар) қабул қилинди.
ХIХ асрда муаллифлик ҳуқуқини тартибга солишда француз тажрибаси Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси учун асос бўлди (БМТ Бош ассамблеясининг учинчи сессиясида 1948 йил 10 декабрдаги резолюцияси билан қабул қилинган). 27-моддасида шундай дейилган: “Ҳар бир инсон ўзи муаллифи бўлган илмий, адабий ёки бадиий асарлардан келиб чиқадиган маънавий ҳуқуқлари ва моддий манфаатларини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга”. 1936 йилда Aвстрия ва 1941 йилда Италия ижро этувчи ва овоз ёзиш студиялари билан боғлиқ ҳуқуқларни ижрочиларга ва продюссерларга берди. Ўша пайтдан бошлаб ижрочилар, фонограмма ва радиоэшиттиришларни тайёрловчилар ҳуқуқлари тўғридан-тўғри боғлиқлиги аниқ бўлиб, уларни битта институтга бирлаштириш ғояси билдирилди. Бу ғоя 1961 йилда тузилган Ижрочилар, фонограммаларни ишлаб чиқарувчилар ва радиоэшиттириш ташкилотларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги халқаро конвенция (Рим конвенцияси)да ўз аксини топган.
   Россияда муаллифлик ҳуқуқининг шаклланиш ва ривожланиши маълум хусусиятлар билан ажралиб туради.
Собиқ Совет даврида муаллифлик ҳуқуқи фақат 1828 йилда пайдо бўлди. Дастлаб муаллифларнинг ижодий фаолият натижалари ҳуқуқлари у ёки бу даражада мулк ҳуқуқи билан тенглаштирилди. Бундай ёндашув асосан табиий ҳуқуқ назариясига асосланди, бу асар яратувчисини ижодий натижасига эгалик ҳуқуқи сифатида тан олинган .
ХХ асрнинг 30-йилларида СССРда ижодий уюшмалар вужудга кела бошлади, уларда ҳар бири ўз муаллифлик ҳуқуқини ҳимоя қилиш билан шуғулланадиган бўлимлар ташкил этилди. СССРнинг 1961 йил 8 декабрдаги “СССР ва иттифоқдош республикалар фуқаролик қонунчилиги асосларини тасдиқлаш тўғрисида”ги Қонунини СССР ва иттифоқ республикалари фуқаролик ҳуқуқининг асосларини қабул қилди ва 1962 йил 1 майда кучга кирди. Унинг IV бўлими муаллифлик ҳуқуқига бағишланди.
Ушбу қонун бўйича муаллифлик ҳуқуқининг муддати муаллифнинг вафотидан кейин 15 йил сақланиб қолиши белгиланди. Бу муддат 1973 йилда Совет Иттифоқи 1952 йилги “Бутунжаҳон (Женева) Муаллифлик ҳуқуқи тўғрисида”ги Конвенциясига (1971 йил 24 июлда Парижда қайта кўриб чиқилган) аъзо бўлганлиги сабабли 25 йилга узайтирилди.
1992 йил 3 августда СССР ва иттифоқдош республикаларининг фуқаролик қонунчилиги асослари қонунига (СССР Олий Кенгаши томонидан 1991 йил 31 майда Н 2211-1-сон билан тасдиқланган) биринчи маротаба турдош ҳуқуқларни муҳофаза қилиш масаласи киритилган. Шу вақтгача турдош ҳуқуқлар қонун билан муҳофаза қилинмаган.
Ушбу қонун муаллифлик ҳуқуқининг амал қилиш муддатини 50 йилга узайтирди ва аввалги қонун ҳужжатларида муаллифлик ҳуқуқи эгаларининг розилигисиз ва уларга ҳақ тўламаган ҳолда фойдаланиш тўғрисидаги кўплаб ҳолатларни чиқариб ташлади.
Табиийки, Мустақиллик йиллари Ўзбекистон ҳам интеллектуал мулк тизимини ривожлантириш ва уни ҳимоя қилиш масалаларига жиддий эътибор қаратди. Айни мақсадда 1991 йил декабрида Жаҳон интеллектуал мулк ташкилотига аъзо бўлди. Кейинчалик соҳага оид ўндан ортиқ қонунни қабул қилди. Натижада диёримизда интеллектуал мулкнинг мустаҳкам миллий-ҳуқуқий асослари ва ўзига хос тизими вужудга келди. Эзгу ниятда ташкил этилган собиқ Давлат патент идораси, ҳозирги Интеллектуал мулк агентлиги эса ушбу мулк объектларига бўлган ҳуқуқларнинг ишончли ҳимоясини таъминлашга, шунингдек инновацион технологиялар, илмийтехник, бадиий-конструкторлик ишланмаларни мамлакатимиз иқтисодиётини модернизациялашга, техник ва технологик жиҳатдан қайта жиҳозлаш жараёнига жорий қилишни рағбатлантиришга ўз ҳиссасини қўша бошлади. Қувонарлиси шундаки, ўтган давр мобайнида мамлакатимиз соҳага оид қатор халқаро конвенция ва шартномаларга қўшилди. Шулардан бири “Адабий ва бадиий асарларни ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Бернь конвенциясидир. Бу ҳужжат муаллифлик ҳуқуқи соҳасидаги асосий халқаро шартномалардан биридир. Унга қўшилган давлатлардан бирида яратилган асарлар бошқа аъзо мамлакатлар ҳудудларида ҳам бирдек муҳофаза қилинади. Ўзбекистон бу ҳужжатга 2005 йил 19 апрелда қўшилди. Шу муносабат билан юртимизда жадал ривожланаётган техника ва ахборот коммуникация технологияларидан ҳамда муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар объектларидан фойдаланишда қонун устуворлигини таъминлаш зарурати туғилди. Пировардида 2006 йил 20 июлда “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди. Унинг асосий мақсади фан, адабиёт ва санъат асарларини (муаллифлик ҳуқуқи), ижролар, фонограммалар, эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотларнинг кўрсатувлари ёки эшиттиришларини (турдош ҳуқуқлар) яратиш ҳамда улардан фойдаланиш билан боғлиқ ҳолда юзага келадиган муносабатларни тартибга солишдан иборат қилиб белгиланди. Ўшандан буён у муаллифлар ва ҳуқуқ эгаларининг ҳуқуқлари тўла-тўкис рўёбга чиқарилиши учун қонуний асос вазифасини ўтаб келмоқда. Назорат саволлари:
1. Муаллифлик ҳуқуқи деганда нимани тушунасиз ва у қандай ҳолатларда пайдо бўлади?
2.  Қадимги цивилизацияда муаллифлик ҳуқуқи қандай амалга оширилган?
3.  1709 йилда қабул қилинган Aнна статути ҳақида нималарни биласиз?
4. Aнна статути 1790 йилда AҚШ Конгресси томонидан имплементация қилинган, шундан сўнг Доналдсон ва Беккет иши асосида Уиттон ва Питерс низоси АҚШ Олий судида кўриб чиқилган. Ушбу низоли иш бўйича нималарни биласиз?
5. Собиқ Совет даврида муаллифлик ҳуқуқи қачон пайдо бўлган ва унинг қайси қонун ҳужжатлари муаллифлик ҳуқуқи учун асос бўлган?
6. Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг муаллифлик ҳуқуқи соҳасида қандай халқаро конвенция ва шартномаларга қўшилди?

II БОБ. МУАЛЛИФЛИК ҲУҚУҚИ СУБЪЕКТЛАРИ ВА ОБЪЕКТЛАРИ

1 §. Муаллифлик ҳуқуқи субъектлари

Муаллифлик ҳуқуқи субъектлари орасида, биринчи навбатда, асар муаллифи (шу жумладан, якка ёки ҳаммуаллифлик асосида) ажралиб туради. Бунда асарнинг асл нусхасида ёки бошқа нусхасида муаллиф сифатида кўрсатилган шахс, агар бошқача ҳол исботланмаган бўлса унинг муаллифи ҳисобланади.
Муаллифлик ҳуқуқининг субъектлари асл ва ҳосилавий турларга бўлинади. Муаллифлик ҳуқуқининг дастлабки субъекти ҳар доим эксклюзив мулкий ва шахсий номулкий ҳуқуқларга эга бўлган фуқаро (шахс) ҳисобланади.
Шуни таъкидлаш керакки, олдинги қонун ҳужжатларига мувофиқ юридик шахслар асл муаллифлик ҳуқуқи субъектлари ҳам бўлиши мумкин эди.
Aсар яратувчисининг ёши муҳим эмас. Муомалага лаёқатсиз ва вояга етмаганлар учун (14 ёшгача) муаллифлик ҳуқуқи уларнинг номидан отаоналар, фарзанд асраб олувчилар ёки васийлар амалга оширишади. 14 ёшдан 18 ёшгача бўлган балоғатга етмаган болалар ўзларининг муаллифлик ҳуқуқларидан мустақил равишда фойдаланишлари мумкин (масалан, асарларини нашр етиш учун шартномалар тузиш). Aлкогол ёки гиёҳванд моддаларни суиистеъмол қилганлиги сабабли ҳуқуқи чекланган шахслар ҳам муаллиф бўлиши мумкин. Бироқ улар муаллифлик ҳуқуқидан фақат васийларининг розилиги билан фойдаланишлари мумкин.
Муаллиф – бу ижод объектини ўз меҳнати билан яратган фуқаро.
Бундай натижани яратишда шахсий ижодий ҳиссасини қўшмаган фуқаролар интеллектуал фаолият натижаларининг муаллифлари деб тан олинмайди. Бундай натижа муаллифига фақат техник, маслаҳат, ташкилий ёки моддий ёрдам кўрсатган ёки бундай натижага ёки ундан фойдаланиш ҳуқуқларини рўйхатдан ўтказишга ҳисса қўшган фуқаролар ҳам кирмайди. Тегишли ишларнинг бажарилишини назорат қилувчи фуқаролар ҳам муаллиф деб тан олинмайди. Масалан, курс иши, диплом иши ёки диссертация ишларининг муаллифи уни яратувчиси – талаба, илмий раҳбари эмас. Агар унинг иши нтернетдан юклаб олинмаган, шунингдек мустақил, ижодий характерга эга бўлган бўлса, у муаллиф сифатида тан олинади. Фан, адабиёт ва санъат асарлари муаллифларининг ҳуқуқларига эга бўлиш имконияти фуқаронинг туғилиш вақтида юзага келадиган ва ўлим билан тугайдиган ҳуқуқий лаёқат қисмидир. Шуни таъкидлаш керакки, на унинг ёши, на ҳуқуқий лаёқати шахсни тегишли асар муаллифи сифатида тан олиш учун муҳим эмас. Масалан, амалда уч ёшдан олти ёшгача, аутизмли болалар томонидан расмлар яратилган (“аутос” юнонча психопатологик ҳолат бўлиб, одам ўз ички тажрибасига суянади). Муомалага лаёқатсиз шахслар ҳам муаллифлик ҳуқуқининг субъектлари бўлиши мумкин. Машҳур ёзувчилар, рассомлар руҳий касалликка чалинганлари ҳақидаги кўплаб ҳолатлар маълум (масалан, Н.В. Гоголь). Муаллифлик ҳуқуқи тўғрисидаги қонун ҳужжатлари бундай шахсларни муаллиф сифатида тан олишда ҳеч қандай чекловларни ўз ичига олмайди. Aммо ушбу шахслар белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топилган бўлса, улар яратган ишлари билан боғлиқ барча битимларни васийлари амалга оширишади.
Муаллифларнинг турмуш ўртоқлари ҳам истисно сифатида ушбу ҳуқуқларнинг субъекти ҳисобланадими деган табиий савол туғилади. Ўзбекистон Оила кодексининг 23-моддасига биноан никоҳдан сўнг олинган мулк эр-хотиннинг биргаликдаги мулки ҳисобланади. Шунингдек, ушбу модданинг 2-қисмида “Эр ва хотиннинг никоҳ давомида орттирган молмулклари жумласига (эр ва хотиннинг умумий мол-мулкига) эр ва хотин ҳар бирининг меҳнат фаолиятидан, тадбиркорлик фаолиятидан ва интеллектуал фаолият натижаларидан орттирган даромадлари”ни кириши белгилаб ўтилган.
Умуман олганда, “Мулк” атамаси мулкий ҳуқуқларни, шу жумладан, интеллектуал фаолият натижаларига бўлган мулк ҳуқуқларини ўз ичига олади. Шундай қилиб асардан фойдаланишнинг мутлақ ҳуқуқлари эрхотиннинг биргаликдаги мулки ҳисобланади деган хулосага келишимиз мумкин. Ҳали ҳам ҳал қилинмаётган масала мулк ҳуқуқига биргаликда эгалик қилиш масаласида, никоҳ пайтида иш яратилган, лекин мулк ҳуқуқи (хусусан, асардан фойдаланганлик учун ҳақ олиш ҳуқуқи) никоҳ бекор қилинганидан кейин вужудга келган. Ушбу ҳолатда масала қандай ҳал бўлиши очиқ қолган.
Шунингдек, муаллифлик ҳуқуқи субъектларига чет эл фуқаролари ҳам киради. “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Қонуннинг 4-моддасига кўра Муаллифлик ҳуқуқининг амал қилиш соҳаси белгиланган. Унга кўра:

ар асар Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида биринчи марта чоп этилган санадан сўнг ўттиз кун ичида Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чоп этилган бўлса, Ўзбекистон Республикасида ҳам биринчи марта чоп этилган деб ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларига мувофиқ асарга Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муҳофаза берилган тақдирда, асар муаллифи муаллифлик ҳуқуқини олиш учун асос бўлиб хизмат қилган юридик факт қайси давлатнинг ҳудудида содир бўлган бўлса, ўша давлатнинг қонуни билан аниқланади.
Шунингдек, тузувчилар ҳам муаллифлик ҳуқуқи субъектлари ҳисобланади. Шундай қилиб “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Қонуннинг 14-моддасида жамлама асар муаллифи (тузувчиси)га ижодий меҳнат натижасини ифодаловчи, мазкур муаллиф томонидан амалга оширилган, материалларни танлаб олиш ёки жойлаштиришга бўлган муаллифлик ҳуқуқи тегишлидир.
Тузувчи жамлама асарга киритилган асарлардан ҳар бирининг муаллифлари ҳуқуқларига риоя этган тақдирда, муаллифлик ҳуқуқидан фойдаланади. Агар муаллифлик шартномасида бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, жамлама асарга киритилган асарларнинг муаллифлари ўз асарларидан фойдаланишга бўлган мутлақ ҳуқуқларини жамлама асардан қатъи назар, сақлаб қоладилар.
Тузувчининг муаллифлик ҳуқуқи бошқа шахсларнинг ўз жамлама асарларини яратиш учун айни ўша материалларни мустақил равишда танлаб олишларига ёки жойлаштиришларига тўсқинлик қилмайди.
Муаллифлик ҳуқуқи субъекти сифатида тузувчилар ҳам шахсий номулкий ҳуқуқларга эга, аммо бу ҳуқуқлар тўпламнинг барча элементларига татбиқ этилмайди, фақат уларнинг ижодий ишлари натижаси бўлган нарсаларга тегишлидир.
Aсарнинг бошқа тилга таржимони ҳам муаллифлик ҳуқуқининг субъекти ҳисобланади. Таржимоннинг муаллифлик ҳуқуқи у таржима қиладиган асарнинг ўзига тегишли эмас, фақат ўзи яратган таржимага тегишли. Aммо таржимоннинг муаллифлик ҳуқуқи бошқаларнинг ўз таржималарини қилишларига тўсқинлик қилмайди. Бундай ҳолда бу индивидуал сўзлар ёки ибораларнинг бошқа тилга оддий таржимаси (тўғридан-тўғри, сўзма-сўз) эмас, балки семантик таркибни сақлаган ҳолда, яъни мазмунини ўзгартирмай, асар матнини адабий қайта ишлаш билан йўғрилган таржима муаллифлик ҳуқуқига эга таржималар ҳисобланади.
Таржимоннинг муаллифлик ҳуқуқи бузилган тақдирда, у асл асарнинг муаллифи каби таржима қилинган асарни тарқатиш ёки тарқатишни тақиқлаш, шунингдек бузилган ҳуқуқни тиклашни талаб қилишга ҳам ҳақлидир.
Шунга ўхшаш ҳуқуқлар бошқа ҳосилавий ишларнинг муаллифларига нисбатан (қайта ишловчилар, аранжировкачилар ва бошқалар) ҳам юзага келади. Бунинг сабаби таржимон ҳам, бошқа қайта ишловчилар ҳам ўз асарларини яратишда илгари яратилган бошқа асарларнинг шакл элементларидан фойдаланишади. Шундай қилиб муаллифнинг таржимага ёки асарни бошқа усулда қайта ишлашига розилиги бўлмаган тақдирда таржимон ёки бошқа қайта ишловчилар учун муаллифлик ҳуқуқи вужудга келади, аммо улар буни амалга ошира олмайдилар (масалан, фойдаланиш учун шартномалар тузиш). Таржимон ва бошқа ҳосилавий ишларнинг муаллифларининг муаллифлик ҳуқуқи мавжудлиги бошқа шахсларнинг худди шу шартларни бажарган ҳолда ишлашларига тўсқинлик қилмайди.
Шунингдек, қонунчилик бир вақтнинг ўзида эшитиш (“audio” лотинча, тинглайман) ва кўриш. (“video” лотинча, кўраман) орқали қабул қилинадиган асарларни тушунадиган аудиовизуал асарлар учун муаллифлик ҳуқуқи мавзуларини ҳам ажратади. “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Қонуннинг 15-моддасига кўра аудиовизуал асар муаллифлари (ҳаммуаллифлари) қуйидагилардан иборатдир:

Номи ёки исми-шарифи тайёрловчи сифатида асарнинг асл нусхасида ёхуд нусхасида кўрсатилган юридик ёки жисмоний шахс, агар бошқача ҳол исботланган бўлмаса, шу аудиовизуал асарни тайёрловчи деб эътироф этилади.
Аудиовизуал асар омма олдида ижро этилган тақдирда мусиқа асари (матнли ёки матнсиз) муаллифи ўз мусиқа асарининг омма олдида ижро этилганлиги учун ҳақ олиш ҳуқуқини сақлаб қолади.
Шунингдек, қонунга кўра аудиовизуал асар яратиш ва ундан фойдаланиш учун муаллифлик шартномасини тузиш, агар шартномада бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, бу асар муаллифлари томонидан аудиовизуал асарни тайёрловчига такрорлаш, тарқатиш, прокатга бериш, омма олдида ижро этиш, эфирга узатиш, кабель орқали юбориш, барчанинг эътиборига такроран юбориш, аудиовизуал асарни барчанинг эътиборига етказиш, шунингдек аудиовизуал асарга субтитр қилиш ва матнни дубляж қилиш бўйича мутлақ ҳуқуқларнинг ўтказилишига олиб келади. Кўрсатилган ҳуқуқлар аудиовизуал асарга бўлган муаллифлик ҳуқуқи амал қиладиган муддат мобайнида амалда бўлади.
Муаллифлик ҳуқуқи муносабатларининг субъектлари, шунингдек, биринчи навбатда, юридик шахсларни ўз ичига олган муаллифларнинг ворислари ҳисобланади. Бу ҳолда ворисликнинг асоси шартнома тузишдир.
Шартнома асосида муаллифнинг ҳуқуқий вориси , одатда, муаллиф ўзини ўзи бажара олмайдиган ваколатлар (нашр етиш, саҳналаштириш ва бошқалар)ни ўтказади.
Aдабиёт, фан ва санъат асарлари битта емас, балки икки ёки ундан ортиқ шахслар томонидан яратилиши мумкин, бунинг натижасида ҳаммуаллифлик вужудга келади. Бундай ҳолатда бу фақат биргаликдаги ижодий ишдир; асар яратиш ёки унга объектив шакл бериш учун ҳар қандай техник, ташкилий ёки шунга ўхшаш ҳар қандай ёрдам кўрсатиш ижодий иш деб тан олинмайди ва ҳаммуаллифликни тан олиш учун асос бўлмайди. Ижодий иштирокнинг ижодий ёки техник хусусияти масаласи мутахассислар томонидан берилган баҳолар асосида ҳал қилиниши мумкин.
Муаллифлар ёки ҳаммуаллифлар таркибига мураккаб ҳисобланган асарларни яратиш бўйича ишларни ташкил этувчи шахслар, яъни продюссерлар, ноширлар, даврий нашриётлар киритилмайди.
Ҳамкорликда яратилган махсус иш турига – интервью киради. Интервьюга бўлган муаллифлик ҳуқуқи интервью берган шахсга ва интервью олган шахсга, агар улар ўртасидаги келишувда бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, ҳаммуаллифлар сифатида тегишлидир.
Интервьюдан фойдаланишга фақат интервью берган шахснинг розилиги билан йўл қўйилади.
Биргаликдаги ижодий фаолият натижасида шакл ва мазмуннинг бирлиги ёки битта таркиб туфайли икки ёки ундан ортиқ шаклларнинг зарурий боғланиши билан тавсифланадиган асар яратилади.
Ҳаммуаллифлик асар битта бўлинмайдиган яхлитликни ташкил қилган тақдирда ҳам, шунингдек ҳар бири мустақил маънога эга қисмлардан иборат бўлганда ҳам амалга оширилади. Биринчи ҳолдатда ажралмас ҳаммуаллифлик мавжуд (масалан, ака-ука Гримм асарлари), иккинчи ҳолдатда алоҳида ҳаммуаллифлик (масалан, алоҳида муаллифлар томонидан ёзилган дарслик бўлимлари, боблари учун муаллифлик ҳуқуқи).
Ҳаммуаллифларнинг ижодий ишлари миқдори ҳар хил бўлиши мумкин, аммо бу шахснинг ҳаммуаллиф сифатида тан олинишига таъсир қилмайди. Шундай қилиб барча ваколатларга эга бўлган ҳаммуаллиф деб ҳисоблаш умумий иш учун минимал, лекин, албатта, ижодий ҳисса кифоя қилади.
Ҳаммуаллифлик тўғрисидаги даъво, агар у ихтиёрий равишда қабул қилинмаса, ҳаммуаллифликни тан олиш тўғрисида даъво шаклида судга юборилади. Бу ҳолда даъвогарлар – бу ҳаммуаллифликни даъво қилаётганлар, жавобгарлар эса нашрга тайёрланаётган ёки аллақачон нашр қилинган асарда муаллиф сифатида кўрсатилган шахслар ҳисобланади.
Aсар яратилишининг ҳар қандай босқичида ҳаммуаллифлик билан ижодий иштирок этиш мумкин. Шундай қилиб бошланган ишнинг такомиллаштирилиши ҳаммуаллифликни тан олиш учун асос бўлиши мумкин. Шу билан бирга, агар шартномада бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, қонун асарга муаллифлик ҳуқуқи муаллифлар томонидан биргаликда амалга оширилишини таъкидлайди. Aгар ҳаммуаллифларнинг асарлари узил-кесил бир бутунни ташкил қилса, унда ҳаммуаллифларнинг ҳеч бири етарли сабабларга кўра асардан фойдаланишни тақиқлашга ҳақли емас. Бу ҳолда барча ҳаммуаллифлар асарнинг бутун ҳолатига, шунингдек муаллиф ўзи яратган қисмига муаллифлик ҳуқуқи тегишли ҳисобланади.
Ҳаммуаллифлик фақат ихтиёрий бўлиши мумкин. Умумий қоидага кўра, ҳаммуаллифлар ўртасидаги муносабатлар тегишли келишув билан тузилади, аммо бундай шартномалар ҳаммуаллифлик қилиш учун шарт емас. Муаллиф ёки ҳаммуаллифларга мажбурий юклатилган ҳамкорлик келишуви (мажбурий ҳаммуаллифлик) ҳақиқий эмас деб топилади.
Aгар ўзаро ҳамкорликда яратилган асарнинг ҳар бир қисми мустақил асар бўлса, унда ушбу қисм муаллифи ўзаро келишувида бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, ўзининг хоҳишига кўра ундан эркин фойдаланиши мумкин.
Умумий қоида тариқасида жамоавий асар яратиш бўйича қўшма ижодий ишлар ҳаммуаллифларнинг олдиндан келишувига асосланади. Aммо баъзи ҳолларда ҳаммуаллифларнинг муносабатлари бундай келишув бўлмаган тақдирда ҳам юзага келиши мумкин (масалан, судда ўрнатилган ҳаммуаллифлик).
Муаллифлик ҳуқуқи муаллифнинг бутун ҳаёти давомида ва унинг вафотидан кейин 50 йил давомида амал қилади.
Ҳаммуаллифликда яратилган асарга бўлган муаллифлик ҳуқуқи ҳаммуаллифларнинг бутун ҳаёти давомида ва ҳаммуаллифлар орасида энг узоқ умр кўрган охирги шахс вафот этганидан кейин 50 йил давомида амал қилади. Тахаллус остида ёки имзосиз қонуний ошкор қилинган асарга бўлган муаллифлик ҳуқуқи асар ошкор қилинганидан кейин 50 йил давомида амал қилади. Ушбу муддат муаллифнинг вафотидан кейин биринчи марта эълон қилинган асарга нисбатан ҳам амал қилади.
Муаллифлик ҳуқуқи, муаллифлик исм-шарифига бўлган ҳуқуқ ва муаллиф обрўсини ҳимоя қилиш ҳуқуқи эса муддатсиз муҳофаза қилинади. Муддатларни ҳисоблаш муддатнинг ўта бошлаши учун асос бўладиган юридик факт юз берган йилдан кейинги йилнинг биринчи январидан эътиборан бошланади. Шунингдек, муаллифнинг мулкий ҳуқуқлари мерос бўйича ўтади. Муаллифнинг шахсий номулкий ҳуқуқлари эса мерос бўйича ўтмайди. Қонунчилик бўйича, муаллфнинг меросхўрлари кўрсатилган ҳуқуқларни ҳимоя қилишга ҳақлидир ҳамда меросхўрларнинг ушбу ҳуқуқлари муддат билан чекланмайди. Муаллифнинг меросхўрлари бўлмаган тақдирда эса унинг шахсий номулкий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш махсус ваколатли давлат органи зиммасига юкланади.
Ворислар муаллиф вафот этган йилдан кейинги йилнинг 1 январидан бошлаб вафот этганидан кейин 70 йил давомида муаллифлик муносабатларининг субъектларидир.
“Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Қонуннинг 34моддасига биноан хизмат асаридан фойдаланишга бўлган мутлақ ҳуқуқлар, агар муаллиф билан иш берувчи ўртасидаги шартномада бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, иш берувчига тегишлидир. Хизмат асаридан фойдаланишнинг ҳар бир тури учун муаллифлик ҳақи миқдори ва уни тўлаш тартиби муаллиф билан иш берувчи ўртасидаги шартномада белгиланади. Иш берувчи билан тузилган шартномадан қатъи назар, муаллиф асар ошкор қилинган вақтдан эътиборан ўн йил ўтганидан кейин иш берувчининг розилиги билан эса ундан ҳам олдинроқ асардан фойдаланиш ва муаллифлик ҳақини олиш ҳуқуқини тўлиқ ҳажмда қўлга киритади. Иш берувчи хизмат асаридан ҳар қандай тарзда фойдаланишда ўз номини кўрсатишга ёхуд уни кўрсатишни талаб қилишга ҳақлидир. Бундан келиб чиқадики, хизмат асарларни яратишда иш берувчилар муаллифлик ҳуқуқи субъекти сифатида ҳам кўриб чиқилиши мумкин.

Ирода Якубова - ҳуқуқшунос.

Муаллиф ҳақида маълумот: Ирода Баҳромовна Якубова - 1985 йил Тошкент шаҳрида зиёли оиласида туғилган. 2006 йил Тошкент давлат юридик университетини бакалавр босқичини, 2008 йилда магистратура босқичини битирган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатида иш фаолиятини бошлаган. 2018 йилда юридик фанлари бўйича докторлик ҳимоясини (PhD) ёқлаган. Ҳозирги қадар Тошкент давлат юридик университетида доцент вазифасида фаолият юритади.

Ирода таниқли кинорежиссёр - Баҳром Ёқубовнинг қизи.